1771-1790
An Athenian wedding (Noce athénienne) - 1776
Gouache [??] by Jean Baptiste Hilair (France 1753-1822).
Αθηναϊκός γάμος - 1776
Gouache [??] του Jean Baptiste Hilair (Γαλλία 1753-1822).
Greek dance at Paros (Danse grecque à Paros) - 1776
Copper engraving by Pietro Antonio Martini from a drawing by Jean-Baptiste Hilair (France 1753-1822), 15 x 22.5 cm. Marie-Gabriel-Florens-Auguste comte de Choiseul-Gouffier: Voyage pittoresque de la Grèce, volume 1, planche 33, pages 68-69. Paris, 1782.
Ελληνικός χορός στην Πάρο - 1776
Χαλκογραφία του Pietro Antonio Martini από σχέδιο του Jean-Baptiste Hilair (Γαλλία 1753-1822), 15 x 22,5 εκ. Marie-Gabriel-Florens-Auguste comte de Choiseul-Gouffier: Voyage pittoresque de la Grèce, volume 1, planche 33, pages 68-69. Paris, 1782.
Les Grecs ont plusieurs sortes de danses; la plus commune est la Roméca ; elle a une conformité surprenante avec la danse de leurs ancêtres, et l’on suit avec plaisir M. Guys, lorsqu’il croit retrouver l’image du labyrinthe de Crète dans les différents contours que décrivent les danseurs. Le goût de la danse a toujours été le même chez les Grecs; le malheur et la servitude n’ont pu leur faire perdre l’amour naturel qu’ils ont pour le plaisir: un moment de fête leur fait oublier leur misère. Un peuple aussi léger et plus aimable ne se croit-il pas quelquefois vengé d’un impôt par une chanson?
Je n’entrerai ici dans aucun détail sur les danses des Grecs; on en trouvera les dessins à l’article de Smyrne. J’emprunterai alors de M. Guys quelques-unes des recherches intéressantes qu’il a faites sur cet objet, et je serai sûr d’être lu avec plaisir.
Οι Ελληνες έχουν πολλά είδη χορών, από τα οποία ο πιο κοινός είναι η Ρωμέικα. Εχει μια εκπληκτική ομοιότητα με τους χορούς των προγόνων τους και συμφωνεί κανείς ευχαρίστως με τον κύριο Guys που πιστεύει ότι ξαναβρίσκει το σχήμα του λαβυρίνθου της Κρήτης στις διάφορες καμπύλες που σχηματίζουν οι χορευτές. Η αγάπη για το χορό ήταν πάντα η ίδια στους Ελληνες, ενώ οι δυστυχίες και η υποτέλεια δεν μπόρεσαν να τους κάνουν να χάσουν τη φυσική τους κλίση για διασκέδαση, μια και η κάθε στιγμή γλεντιού τούς επιτρέπει να ξεχάσουν τη δυστυχία τους. Είναι λαός τόσο εύθυμος και συμπαθής, που καμιά φορά δίνει απάντηση σε ένα χαράτσι με ένα τραγούδι. Δεν θα μπω σε λεπτομέρειες για τους χορούς των Ελλήνων, εφόσον θα βρει κανείς τα σχετικά σκίτσα στο άρθρο για τη Σμύρνη. Θα δανειστώ λοιπόν από τον κ. Guys μερικές από τις ενδιαφέρουσες έρευνες που έκανε σ’ αυτό το θέμα, γιατί είμαι βέβαιος ότι θα διαβαστούν με ευχαρίστηση.
The village of Madytos (Village de Maïto) - 1776
Copper engraving from a drawing by Jean-Baptiste Hilair (France 1753-1822), 9 x 20 cm. Marie-Gabriel-Florens-Auguste comte de Choiseul-Gouffier: Voyage pittoresque de la Grèce, volume 1 [?], planche 55. Paris, 1782.
Το χωριό Μάδυτος - 1776
Χαλκογραφία από σχέδιο του Jean-BaptisteHilair (Γαλλία 1753-1822), 9 x 20 εκ. Marie-Gabriel-Florens-Auguste comte de Choiseul-Gouffier: Voyage pittoresque de la Grèce, volume 1 [?], planche 55. Paris, 1782.
View of Smyrna (Vue de Smyrne) - 1776
Copper engraving from a drawing by Jean-Baptiste Hilair (France 1753-1822), 21 x 35 cm. Marie-Gabriel-Florens-Auguste comte de Choiseul-Gouffier: Voyage pittoresque de la Grèce, volume 1. Paris, 1782.
Αποψη της Σμύρνης - 1776
Χαλκογραφία από σχέδιο του Jean-Baptiste Hilair (Γαλλία 1753-1822), 21 x 35 εκ. Marie-Gabriel-Florens-Auguste comte de Choiseul-Gouffier: Voyage pittoresque de la Grèce, volume 1. Paris, 1782.
The Romeca, a Greek women's dance (La Romeca, danse des femmes grecques) - 1776
Copper engraving, 24 x 38 cm. Ignace Mouradgea d’Ohsson: Tableau général de l'Empire Othoman, volume 2, pages 234-236, planche 93. Paris, 1790.
Η Ρωμέικα, χορός των Ελληνίδων - 1776
Χαλκογραφία, 24 x 38 εκ. Ignace Mouradgea d’Ohsson: Tableau général de l'Empire Othoman, volume 2, pages 234-236, planche 93. Paris, 1790.
A Constantinople, comme dans les autres Echelles du Levant, les Européens ayant pour principe de demeurer tous dans un même quartier, autant pour leur sureté commune que pour les agrémens de la société, ils ont par là tous les moyens de vivre au milieu des Mahométans, comme s'ils étoient dans la ville la plus libre de l'Europe. Ceux qui résident dans la Capitale, au quartier de Pera, jouissent de plus de liberté et d'agrémens encore que les Européens établis dans les provinces. Ce faubourg, l'un des plus beaux et des plus élevés de Constantinople, puisqu'il domine, pour ainsi dire, sur le Bosphore, sur le Sérail, sur l'entrée du port et sur une bonne partie de cette ville immense, réunit dans son enceinte les étrangers des diverses nations et les naturels du pays, soit Mahométans, soit Chrétiens. Par là il offre à l'oeil de l'observateur philosophe une diversité frappante de costumes et d'idiômes, et des nuances infinies dans les moeurs et les usages. Cette diversité se fait remarquer sur-tout dans les fêtes que donnent les Européens, et auxquelles assistent ordinairement plusieurs familles grecques. Mais on n'y voit jamais aucun Mahométan ni de l'un ni de l'autre sexe. Si quelque jeune Seigneur de la cour se permet d'y paroître, ce qui arrive rarement, il prend d'avance toutes les précautions que la prudence exige pour en dérober la connoissance, même à ses plus intimes amis. Immobile sur un fauteuil ou dans l’angle d’un sopha, il ne cesse d’exprimer l’étonnement qu'il éprouve en voyant les deux sexes se confondre dans la même société, et des personnes distinguées par leur rang se livrer à la danse et s'assimiler ainsi à des baladins. Comme le Mahométan juge toujours les choses d'après ses lois et ses moeurs, il est moins frappé des danses et des jeux qu'il voit dans les rues, les carrefours et les places publiques, parce que l'état des personnes qui les exécutent diminue à ses yeux la honte qu'il y attache.
Il est étonnant, sans doute, que les Grecs, accablés depuis tant de siècles sous le joug de la servitude, conservent encore cet esprit de gaité et ce goût pour les plaisirs qui distinguoient leurs ancêtres de tous les autres peuples de l'antiquité : mais ce qui ne l’est pas moins, c’est la tolélance du peuple vainqueur envers ces sujets tributaires sur des objets si contraires à ses préjugés et à ses maximes religieuses. Dans les villes, dans les campagnes, dans les maisons, dans les cabarets, en particulier, en public, les Grecs se livrent à toutes sortes de jeux et de divertissemens : ils célèbrent leurs Pâques par des fêtes bruyantes, et chaque année, la Porte délivre pour cet objet un fermann de grace et de liberté. C'est le Patriarche Grec qui le demande, en faisant présenter un mémoire au Gouvernement. Suivant un ancien usage, il y comprend tous les Chrétiens des différens rits établis dans l'Empire. Anciennement rien n'égaloit la gaité à laquelle se livroient les Grecs, sur-tout à Constantinople : habits somptueux, couleurs privilégiées, beaux chevaux, harnois superbes, tout leur étoit permis pendant ces fêtes. Des troupes de quatre à cinq cents bourgeois, richement vétus, exécutoient toutes sortes de danses dans les rues, dans les places, dans les promenades publiques : ils étoient toujours escortés des officiers et des soldats de la garde. Moustapha III, à son avénement au trône, [1754] trouva cette indulgence excessive pour des sujets tributaires. Il supprima donc une partie de ces anciennes prérogatives accordées par ses prédécesseurs ; et depuis cette époque, les Chrétiens du pays mettent beaucoup plus de circonspection et de réserve dans la célébration de leurs fêtes.
------------------------------------------------
Si les Mahométans s'interdisent la danse dans leurs sociétés particulières, on conçoit avec quel scrupule ils évitent de se confondre dans les cercles des non-Musulmans et de participer à leurs plaisirs. La loi sur ce point est rigoureuse, mais sur-tout lorsque la gaité des Chrétiens a pour objet leurs fêtes religieuses. "Tout Mahométan, dit le Mouphty Abd'ullah-Efendy, qui prend part aux divertissemens, et sur-tout aux danses des Chrétiens, dans leurs fêtes de Pâques, commet un acte d'infidélité dont l'expiation exige qu'il renouvelle sa profession de foi et la cérémonie de son mariage".
Le premier de mai les Grecs sont encore dans l'usage de garnir leurs portes et quelques-unes de leurs croisées de bouquets de fleurs, en faisant éclater leur enjouement naturel dans les campagnes voisines. Enfin, pendant les vendanges, on ne voit de toutes parts que des troupes de danseurs et de danseuses retracer l'image des anciennes saturnales.
Mais parmi les personnes d'un certain rang cette gaieté se concentre toujours dans l'intérieur de la maison. Plusieurs de ces familles vivent absolument à la manière Européenne : leurs lits, leurs tables, la société commune entre les deux sexes, les parties de jeu, enfin tout dans l'état civil, offre un contraste frappant avec les moeurs de la nation dominante. Ceux qui ont des liaisons étroites avec de jeunes Seigneurs de la Cour n'ont pas de peine à les attirer chez eux, mais toujours la nuit et incognito ; et c’est dans ces occasions, qui ne sont cependant pas fréquentes, que le Mahométan, dépouillé de préjugés et sûr de la discrétion de ses hôtes, se livre sans réserve aux attraits du plaisir et aux douceurs de la société. Alors il ne se fait aucun scrupule de boire du vin, de porter des santés, de chanter à table, d'oublier enfin l'extrême sévérité des moeurs Musulmanes pour ce rapprocher de celles des Chrétiens. Dans cet agréable abandon, ils vont quelquefois jusqu'à se permettre la danse, dont la plus ordinaire dans ces orgies est celle même qui en porte le nom, sous le mot corrompu de georgina. C'est une danse grotesque, dans laquelle une ou plusieurs personnes jouent la pantomine en accompagnant la musique de gestes, de grimaces, d'attitudes les plus risibles, où la langue, les yeux, la tête, les pieds et les mains on chacun leur différent rôle.
Στην Κωνσταντινούπολη, όπως στα άλλα λιμάνια του Λεβάντε, οι Ευρωπαίοι - που έχουν σαν αρχή τους να μένουν όλοι στην ίδια συνοικία, τόσο για την ασφάλειά τους όσο και για τα πλεονεκτήματα της συντροφιάς - έχουν κάθε δυνατότητα να ζουν ανάμεσα στους μωαμεθανούς, σαν να βρίσκονταν στην πιο ελεύθερη πόλη της Ευρώπης. Εκείνοι που μένουν στην πρωτεύουσα, στη συνοικία του Πέραν, απολαμβάνουν περισσότερης ελευθερίας και ανέσεων από όσο οι Ευρωπαίοι που είναι εγκατεστημένοι στις επαρχίες. Η συνοικία αυτή, από τις πιο ωραίες και τις πιο υπερυψωμένες της Κωνσταντινούπολης, εφόσον δεσπόζει ούτως ειπείν του Βοσπόρου, του σεραγιού, της εισόδου του λιμανιού και ενός μεγάλου μέρους της αχανούς αυτής πόλεως, συγκεντρώνει μέσα στα τείχη της τους ξένους των διαφόρων εθνοτήτων και τους αυτόχθονες, είτε μωαμεθανούς είτε χριστιανούς. Ετσι προσφέρει στα μάτια του φιλοσοφούντος ξένου μια εκπληκτική ποικιλία φορεσιών και ιδιωμάτων, καθώς και ατελείωτες παραλλαγές ηθών και εθίμων.
Η ποικιλία αυτή παρατηρείται ιδιαίτερα στις γιορτές που οργανώνουν οι Ευρωπαίοι, στις οποίες παρευρίσκονται συνήθως πολλές ελληνικές οικογένειες. Δεν βλέπει όμως κανείς ούτε έναν μωαμεθανό του ενός ή του άλλου φύλου. Εάν κάποιος νέος ευγενής της Αυλής τολμήσει να εμφανιστεί, πράγμα που συμβαίνει σπάνια, παίρνει προκαταβολικά όλες τις προφυλάξεις που υπαγορεύει η σύνεση, ώστε να αποφύγει να μαθευτεί αυτό ακόμα και από τους πιο στενούς του φίλους. Ακίνητος σε μια πολυθρόνα, βλέπει με τη μεγαλύτερη κατάπληξη τα δύο φύλα να αναμιγνύονται στην ίδια συντροφιά και πρόσωπα διακεκριμένα λόγω της κοινωνικής τους στάθμης να επιδίδονται σε χορούς λες και ήταν σαλτιμπάγκοι. Ο κάθε μωαμεθανός κρίνει πάντα τα πράγματα σύμφωνα με τα δικά του έθιμα και νόμους, γι αυτό εκπλήσσεται λιγότερο από τους χορούς και τα παιχνίδια που βλέπει στους δρόμους, στα σταυροδρόμια και στις πλατείες, γιατί η κοινωνική στάθμη αυτών που τους εκτελούν μειώνει στα μάτια του τη ντροπή που προκαλούν.
Είναι οπωσδήποτε εκπληκτικό το ότι οι Ελληνες, καταπονημένοι από τόσους αιώνες υπό τον ζυγό της σκλαβιάς, διατηρούν ακόμη αυτό το πνεύμα χαράς και την κλίση προς τις διασκεδάσεις που διέκρινε τους προγόνους τους από όλους τους άλλους λαούς της Αρχαιότητας. Ενα πνεύμα λαού νικητού, σε υποτελείς υποχρεωμένους να υφίστανται περιορισμούς τόσο αντίθετους με τις συνήθειες και τις θρησκευτικές αρχές τους.
Στις πόλεις, στα χωριά, στα σπίτια, στις ταβέρνες, αλλά ιδιαίτερα δημόσια, οι Ελληνες επιδίδονται σε κάθε είδους παιχνίδια και διασκεδάσεις. Γιορτάζουν το Πάσχα τους με θορυβώδη γλέντια και κάθε χρόνο η Υψηλή Πύλη εκδίδει για το σκοπό αυτό ένα φιρμάνι που τους δίνει την άδεια και τους απαλλάσσει. Το ζητάει ο έλληνας Πατριάρχης υποβάλλοντας στην κυβέρνηση ένα υπόμνημα. Σύμφωνα με παλιά συνήθεια, αυτό περιλαμβάνει τους χριστιανούς όλων των δογμάτων που διαβιούν στην Αυτοκρατορία.
Παλαιότερα, τίποτα δεν έφτανε το κέφι με το οποίο διασκέδαζαν οι Ελληνες, ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη: πολυτελή ενδύματα, προνομιακά χρώματα, ωραία άλογα, υπέροχες σέλλες, όλα επιτρεπόταν σ’ αυτούς κατά τη διάρκεια των εορτών. Ομάδες από 400 ή 500 πολίτες πλούσια ντυμένους εκτελούσαν χορούς όλων των ειδών στους δρόμους, στις πλατείες, στους δημόσιους περίπατους, πάντα συνοδευόμενοι από αξιωματικούς και στρατιώτες της φρουράς. Ο Μουσταφά ο 3ος, με την άνοδό του στο θρόνο το 1754 βρήκε υπερβολική αυτή την ανοχή απέναντι σε υποτελείς υπηκόους του. Για τούτο κατήργησε ένα μέρος από τα παλιά αυτά προνόμια που είχαν παραχωρήσει οι προκάτοχοί του. Από τότε, οι χριστιανοί εκτελούν με περισσότερη προσοχή και συγκράτηση τους εορτασμούς τους.
Εφόσον οι μουσουλμάνοι αποκλείουν το χορό από τις δικές τους κοινωνικές εκδηλώσεις, καταλαβαίνει κανείς με πόση προσοχή αποφεύγουν να εμφανιστούν στους κύκλους των μη-μουσουλμάνων και να πάρουν μέρος στις διασκεδάσεις τους. Ο νόμος σ’ αυτό το θέμα είναι αυστηρός, ιδιαίτερα όταν η διασκέδαση των χριστιανών έχει σαν αφορμή τις θρησκευτικές τους εορτές. “Κάθε μουσουλμάνος, λέει ο μουφτής Αμπτουλάχ-εφέντη, που παίρνει μέρος στις διασκεδάσεις τους, ιδιαίτερα στους χορούς των χριστιανών τις ημέρες του Πάσχα, διαπράττει πράξη απιστίας, για τον εξαγνισμό της οποίας πρέπει να επαναλάβει τον όρκο πίστης του και την τελετή του γάμου του”.
Την πρωτομαγιά οι Ελληνες διατηρούν ακόμη τη συνήθεια να διακοσμούν τις πόρτες τους και μερικά από τα περάσματα με μπουκέτα λουλουδιών, ξεσπώντας στις γειτονικές εξοχές την ανάγκη τους για διασκέδαση. Τέλος, την εποχή του τρυγητού βλέπει κανείς παντού ομάδες χορευτών και χορευτριών να αναπαράγουν τις σκηνές των αρχαίων σατουρναλίων.
Αλλά για όσους ανήκουν σε ανώτερη κοινωνική τάξη, αυτές οι χαρές περιορίζονται πάντα στο εσωτερικό του σπιτιού. Πολλές από αυτές τις οικογένειες ζουν εντελώς κατά τον ευρωπαϊκό τρόπο: τα κρεβάτια τους, τα τραπέζια τους, η κοινή συντροφιά των δύο φύλων, τα παιχνίδια τους, όλες τελικά οι οικογενειακές τους συνήθειες, παρουσιάζουν χτυπητή αντίθεση με τις συνήθειες του κυρίαρχου έθνους.
Εκείνοι που διατηρούν στενές σχέσεις με τους νεαρούς ευγενείς της Αυλής, δεν δυσκολεύονται να τους προσκαλέσουν στα σπίτια τους, πάντα όμως το βράδυ και κρυφά. Ετσι, συχνά οι μουσουλμάνοι, απαλλαγμένοι από τις προκαταλήψεις τους και σίγουροι για την εχεμύθεια του οικοδεσπότη, επιδίδονται άνετα στις απολαύσεις και στις κοινωνικές συναναστροφές. Τότε δεν διστάζουν καθόλου να πιουν κρασί, να κάνουν προπόσεις, να τραγουδούν στο τραπέζι και να ξεχνούν την απόλυτη αυστηρότητα των μουσουλμανικών εθίμων για να προσεγγίσουν εκείνα των χριστιανών. Μέσα σ’ αυτή την ευχάριστη χαλάρωση, φτάνουν καμιά φορά μέχρι να επιτρέψουν το χορό. Ο πιο συνηθισμένος χορός σ’ αυτά τα όργια είναι εκείνος που έχει για όνομα την διεφθαρμένη λέξη Τζεορτζίνα. Είναι ένας άσεμνος χορός στον οποίο ένα ή περισσότερα άτομα κάνουν παντομίμα συνοδεύοντας τη μουσική με χειρονομίες, με γκριμάτσες, με τις πιο γελοίες στάσεις όπου η γλώσσα, τα μάτια, το κεφάλι, τα πόδια και τα χέρια παίζουν το καθένα το ρόλο του.
Tschenky or public dancer (Tschenky ou danseur public) - 1776
Copper engraving. Ignace Mouradgea d’Ohsson: Tableau général de l'Empire Othoman, volume 2, page 234. Paris 1790.
Τσενκι ή δημόσιος χορευτής - 1776
Χαλκογραφία. Ignace Mouradgea d’Ohsson: Tableau général de l'Empire Othoman, volume 2, page 234. Paris 1790.
Claude-Etienne Savary
Savary, Claude-Etienne: Letters on Greece. Elliot & Kay, 1788.
"Letters"
p. 140-142
Circular dance in Kassos, Dodecanese Islands, 1779~
When I had fully gratified my curiosity, I returned to my lodgings. They were waiting dinner for me. A pullet with rice, fresh eggs, some excellent pigeons, cheese, and good wine, made sufficient amends for the indifferent meals which I had had on board. The men dined by themselves, sitting in a circle on the carpet. The women were in a separate apartment. Such was the custom; and though this was not quite in the French taste, yet I was obliged to submit. Towards the end of the meal, the cup went chearfully round. They wished me a happy voyage; and I drank to the prosperity of the Casians. We were beginning to be enlivened with gaiety, when the sound of a musical instrument called us to leave the table.
A score of young girls, all dressed in white, with flowing robes, and their hair hanging in graceful tresses on their shoulders, entered the room. They brought along with them a young man who played on the lyre, and accompanied the instrument with his voice. A number of them were possessed of charms, they had all the fresh complexion of youth, and several appeared not unworthy of disputing the prize of beauty with the pair whom I have described. I confess to you, Madam, the groupe appeared to me quite charming. The uniform dress of those nymphs, the modesty which improved their charms, the bathfulness which glowed on their foreheads, and their sprightly gaiety, which however, was far from exceeding the bounds of decency; all together made me almost think myself transported into the island of Calypso. They began to range themselves into a ring, and asked me to dance. I complied, without much intreaty. The circle which we composed, was somewhat singular as to the manner in which we were intermixed in it. The gentleman does not give his hands to the two ladies nearest him, but to the two next them; so that his arms cross before and behind the two that stand next him on each side, who are thus entwined within the links of a double chain. This manner of giving your hands to your partners, is far from disagreeable; and 'tis easy to see why. The musician was placed in the midst of the circle. Every one, whether advancing, retiring, or turning round, beat time exactly. For my part, I suffered myself to be led, and my thoughts were less occupied with the dance, than with the dancers.
...
p. 149-150
A ball in Kassos, Dodecanese Islands, 1779~
The afternoon of that day was dedicated to pleasure. The Casian captain entertained his friends with a little ball. I attended, by his invitation. The room was encircled with a band of fair dancers. Their hair was perfumed; and they had put on their finest waistcoats, their richest embroidered sashes, and their whitest gowns. They formed several rings, with their arms entwined in the usual manner. Two lyrists, and two singers, seated in an elevated niche, animated and directed the sprightly motions of the dancers. Gaiety sparkled in every eye. The young men, newly arrived, were placed near their wives or mistresses. In the dance, they were infolded in their arms. They felt the throbbing of each others hearts. Every face, therefore, glowed with joy. The maids, by keeping their eyes modestly fixed on the ground, partly concealed their emotions; but their blushing cheeks, and heaving bosoms, plainly discovered their happiness in being near the objects of their affections. What pleasure arose from that simple amusement! Every succeeding movement in the dance was a new enjoyment. Our refined and intricate dances are infinitely more graceful, elegant, and majestic; but they are dull and cold in comparison with the emotions of that simple band. In ours, vanity alone displays her fastidious pomp and art; there, each heart speaks to another the softest and tenderest language, by a look, a smile, or other simple and expressive signs.
...
p. 198-199
Cretan dances in the Antiquity, 1779~
That sage is said to have invented tunes for the military dances, and for the Cretan Pyrrhic [The Scholiast on Pindar, Pyth. Ode 2. says, that those dances were instituted by the Curetes. Stravo, lib. 10. is of the same opinion: he adds, however, that Thales invented the Cretan rhythm. Nicolaus of Damascus, and Marius Plotius de Metris, ascribe the invention of the Pyrrhic to Pyrrhicus of Cydon. These authors may, perhaps, be reconciled, if we allow, that the Curetes were the first institutors of military dances; the Pyrrhicus was the inventor of that particular dance which has been distinguished by his name; that Thales composed the tunes, or adapted a new species of music.]
...
p. 372-374
Martial dances at Sfakia, Crete, 1779~
The Sphachiots are the only part of the Cretans who still retain the pyrrhic dance. When they perform it, they are cloathed in the ancient garb. That consists of a short cloak bound with a girdle, breeches and buskins. A quiver filled with arrows hangs from the dancer's shoulder, a bent bow on his arm, and a long sword dangles at his side. When arrayed in this manner, they begin the dance, which consists of three measures. The first measure shews the step. They leap, with one foot upon the other, nearly in the manner of the Germans. The movements of the second are higher, and resemble the dances of the low Britons. In the third measure, they leap backwards, first on one foot, and then on the other, with much agility. The other dancers, who perform at the same time, perform the same steps. They sing and dance, both at once. They also perform several evolutions in the course of the dance. Sometimes they form themselves into a circle; at other times, they arrange themselves in two parallel lines, and assume the threatening appearance of two contending armies; again they separate into pairs, as if they were going to engage in single combats. But in all their movements, their ear faithfully observes the notes of the music, and their feet the steps of the dance.
The portrait of a Grecian lady - 1782
Copper engraving by Francesco Bartolozzi (1727-1815) from a drawing by R. Cosway, 29 x 20 cm. London, 1782.
Πορτραίτο ελληνίδας κυρίας - 1782
Ξεστή χαλκογραφία του Francesco Bartolozzi (1727-1815) από σχέδιο του R. Cosway, 29 x 20 εκ. London, 1782.
Greek reel in the countryside (Branle Grec à la Campagne) - 1783
Copper engraving, 16 x 10 cm. Pierre-Auguste Guys: Voyage littéraire de la Grèce, ou lettres sur les grecs, anciens et modernes, avec un parallèle de leurs moeurs, 3e édition, volume 1. Paris, 1783.
Ελληνικός χορός στην εξοχή - 1783
Χαλκογραφία, 16 x 10 εκ. Pierre-Auguste Guys: Voyage littéraire de la Grèce, ou lettres sur les grecs, anciens et modernes, avec un parallèle de leurs moeurs, 3e édition, volume 1. Paris, 1783.
Guys, Pierre Augustin: Voyage littéraire de la Grèce ou lettres sur les Grecs anciens et modernes, avec un parallèle de leurs moeurs par M. Guys, secrétaire du Roi, de l’Académie des Sciences et Belles Lettres de Marseille. Paris, 1783.
Επιστολή της Madame Chénier προς τον συγγραφέα [Pierre-Auguste de Guys], σχετικά με τους ελληνικούς χορούς
Διαβάζω πάντα με ανανεωμένη ευχαρίστηση, κύριε, ό,τι γράψατε σχετικά με τους Ελληνες. Ο παραλληλισμός που κάνετε μεταξύ εκείνου του λαού, που απέκτησε τόση φήμη, και των συγχρόνων Ελλήνων, που έχουν υποστεί την υποδούλωση και τον ζυγό ενός βάρβαρου λαού, έχει πράγματι μεγάλη ορθότητα. Η Αρχαία Ελλάδα, κατοικημένη από το πλήθος ηρώων που ο μύθος έχει θεοποιήσει, ποτισμένη από τα εύφορα νερά της Υποκρήνης, φωτισμένη από την γέννηση των Μουσών, έμοιαζε με κήπο που στόλισε η φύση με τα ίδια της τα χέρια. Η σύγχρονη Ελλάδα, καθώς έχει χάσει την ελευθερία της, δεν έχει τα ίδια στολίδια. Κι όμως η Φύση, πάντα στοργική, διατήρησε το ελληνικό πνεύμα, έτσι ώστε να μην μπορεί να υπάρχει διαφωνία, σύμφωνα και με τα γραπτά σας, ότι τους Ελληνες, ακόμη και αλλοιωμένους, μπορεί κανείς πάντα να τους διακρίνει. Παρόλο που η Αθήνα και η Σπάρτη δεν έχουν πια νομοθέτες, φιλοσόφους ή πολεμιστές, παρόλο που η Ελλάδα δεν έχει πια Ομηρο, πετυχαίνει πάντα, όπως πολύ εύστοχα παρατηρείτε, να διατηρεί το χαρακτήρα της και το πνεύμα της, τα οποία με τη βοήθεια της ελευθερίας θα μπορούσαν να αναγεννήσουν μέσα από τις στάχτες της τέτοιους άνδρες και τέτοιες αρετές.
Αυτές τις σκέψεις έκανα διαβάζοντας το βιβλίο σας, για το οποίο θα ήθελα να μπορώ να εκφράσω όλα τα καλά που του αξίζουν, όλα όσα σκέφτομαι γι’ αυτό. Επειδή όμως η γνώμη μου θα μπορούσε να φανεί μεροληπτική, περιορίζομαι να σας εκφράσω, στο όνομα της σύγχρονης Ελλάδας, την βαθύτερη ευγνωμοσύνη μας, αφού εσείς, ανακινώντας τις στάχτες των προγόνων μας, ανασύρετε τους Ελληνες από τη λήθη στην οποία τους βύθισαν οι χρόνοι, οι προκαταλήψεις και η βαρβαρότητα των κατακτητών τους.
Παρακινημένη από το δικό σας παράδειγμα, όσο και από τις συμβουλές σας, πήρα το θάρρος να προσθέσω μερικές παρατηρήσεις σ’ αυτές που ήδη έχετε κάνει ο ίδιος πάνω στους ελληνικούς χορούς στο δέκατο τρίτο γράμμα σας. Οι εμβριθείς παρατηρήσεις με τις οποίες διανθίσατε αυτό το μέρος της ψυχαγωγίας στην Ελλάδα, κάνουν τις έρευνές σας τόσο πολύ ενδιαφέρουσες που δεν αφήνουν περιθώριο αμφισβήτησης ότι οι Ελληνες δεν έκαναν τίποτε τυχαία, και ότι θέλησαν να διδάξουν στους μεταγενέστερους πως όλα, ακόμη και οι πιο απλές μορφές διασκέδασης, πρέπει να συμβάλλουν στο καλό και σε όφελος της κοινωνίας. Οι Ελληνες θέλησαν να διατηρήσουν στη μνήμη μας τις προτιμήσεις τους, τις συνήθειές τους και τη σχέση τους με τα γεγονότα, όχι μόνο μέσα από τα μνημεία τους που είναι φθαρτά, εκτεθιμένα στην φθορά του χρόνου και στην βαρβαρότητα των ανθρώπων. Αφησαν ζωντανές εικόνες που αναπαράγονται αδιάκοπα, χορούς, που οι μητέρες στους κόλπους της οικογένειας φροντίζουν να διδάσκουν στα παιδιά τους με μάθημα και με το παράδειγμά τους, ανακαλώντας ακόμη και σήμερα για ένα διορατικό μάτι ό,τι πιο ξεχωριστό είχε η Ελλάδα από τα πανάρχαια χρόνια.
Ο χορός ο αποκαλούμενος Καντιώτης, που παρουσιάζει ενδιαφέρον όταν μαθαίνουμε τις ρίζες του και τις χάρες με τις οποίες τον σκιαγραφείτε, έχει διατηρηθεί ίδιος όπως πρέπει να ήταν στα μυθικά χρόνια, βρίσκω δε κι εγώ μαζί σας σ’ αυτόν τον χορό ένα μέρος της ιστορίας του Δαιδάλου, του Θησέα και της Αριάδνης. “Από τον Καντιώτη, λέτε (“Λογοτεχνικό Ταξίδι”, σελ.82, έκδοση του 1771), προήλθε ο Ελληνικός Χορός που διατήρησαν οι νησιώτες. Προκειμένου να επιβεβαιωθεί αυτή η σύγκριση δεν μένει παρά να βρούμε πώς αυτός ο χορός του Δαιδάλου παρήγαγε έναν άλλον που δεν ήταν παρά μια πιο σύνθετη μίμηση του ίδιου σχήματος”.
Ορίστε λοιπόν ποια θα ήταν η γνώμη μου για τις παραλλαγές αυτού του χορού, ο οποίος ενώ παραμένει κατά βάθος ο ίδιος, διαφέρει ανάλογα με τις περιστάσεις. Ο Δαίδαλος συνέθεσε το χορό του για να διατηρήσει τη μνήμη του ευφυούς κτίσματός του και για να μπορέσει η Αριάδνη να μάθει όλα τα περάσματα. Ετσι, ο Καντιώτης χορεύεται χωρίς να κρατούν τίποτα στο χέρι, γιατί χρειάζεται μόνο να συμβολίσουν τα περάσματα του Λαβύρινθου. Οταν χορεύουν τον Καντιώτη με ένα σχοινί νομίζω ότι αυτό γίνεται εις μνήμην του μίτου τον οποίο η Αριάδνη έδωσε στο Θησέα και χάρη στον οποίο ο ήρωας βγήκε από το Λαβύρινθο θριαμβευτής αφού σκότωσε τον Μινώταυρο.
Αν χορεύουν ακόμη πιο συχνά τον Καντιώτη με μαντίλι στο χέρι (και τότε απαιτείται περισσότερη ζωντάνια) είναι πιθανό ότι αυτό γίνεται για να θυμίσει και να αναπαραστήσει τον πόνο της Αριάδνης όταν εγκαταλείφθηκε από τον Θησέα στην νήσο Νάξο (Ναξία). Είναι σαν να βλέπουμε την πριγκήπισσα θλιμμένη, τριγυρισμένη από τις δούλες της, με τα μαλλιά ανακατεμένα, με το φόρεμά της αφημένο να σέρνεται, με το πέπλο της σχισμένο, να κρατά την άκρη του στο χέρι της, μια για να σκουπίζει τα δάκρυά της, μια για να γνέφει στο Θησέα που το καράβι τον παίρνει μακριά. Παραπαίοντας ανάμεσα στο φόβο, την ελπίδα και τον έρωτα, αγαπά ακόμα τόσο πολύ τον Θησέα που δεν θέλει να τον κατηγορήσει. Κατηγορεί τα στοιχεία της φύσης: “Οχι, πρέπει να λέει, ο Θησέας δεν είναι άπιστος, ένας ήρωας τόσο μεγάλος δεν θα μπορούσε ποτέ να θαμπώσει τη λάμψη των πράξεών του με μια τέτοια προδοσία. Οχι, δεν μπορεί ο Θησέας να είναι τόσο αχάριστος ώστε να ξεχάσει την πριγκήπισσα που τον αγάπησε σε βαθμό που να αφήσει πατέρα και πατρίδα για να τον ακολουθήσει. Εσύ, φευγαλέο κύμα, εσύ που απ’ τη φύση σου δεν είσαι ποτέ σταθερό, εσύ πήρες μακριά τον αγαπημένο μου Θησέα”. Τα λόγια αυτά μού φάνηκαν απαραίτητα προκειμένου να αποδώσω σ’ αυτή την παραλλαγή του χορού την ιστορική σύνδεση που πιθανόν έχει. Εφόσον μάλιστα η Αριάδνη απευθύνεται στη συνέχεια στο ίδιο το καράβι του Θησέα και λέει: “Καραβίν ο που εμίσεπσες, και επίρες τον καλόνμου τα ματοκία και το φοσμου, διά στρέψου φερεμετονα για έλα έπαρε και έμενα” (με ελληνικούς χαρακτήρες στο γαλλικό πρωτότυπο).
Θα θυμάστε ίσως, κύριε, να έχετε ακούσει αυτό το τραγούδι (ονομάζεται, όπως και ο αντίστοιχος σκοπός, “Καραβίνο”, λέξη σύνθετη από τις δύο πρώτες λέξεις του τραγουδιού στα ελληνικά) όταν χορεύουν τον “Καντιώτη”, ο οποίος σήμερα ονομάζεται κοινώς “Ελληνικός Χορός”. Οι άλλοι χορευτές απαντούν στον ίδιο σκοπό: “Κάραβο κίρι αφτεντίμου, και νάφκλερε πσιχίμου, τί τίν θέλο τίν ξοίμου, διά στρέπσου φερεμέτονα γία έλα έπαρε και έμενα” [ελληνικά στο πρωτότυπο].
Ετσι λοιπόν, στις διαφορετικές πλευρές του Δαιδάλου, του Θησέα και της Αριάδνης νομίζω ότι οφείλονται οι παραλλαγές που παρατηρείτε στον τρόπο που χορεύεται ο Καντιώτης, και στον πρόσθετο λόγο ότι η ίδια η κίνηση των χορών αυτών πρέπει να εκφράζει την ποικιλία των περιστάσεων. Θα αισθανόμουν ιδιαίτερα κολακευμένη εάν η γνώμη σας σ’ αυτό το θέμα συνέπιπτε με τη δική μου.
Στη συνέχεια θα σας μιλήσω για τον Αρναούτικο. Δίκαια εντάσσετε το χορό αυτό στους στρατιωτικούς χορούς: έχει όλα τα χαρακτηριστικά τους και όσες φορές τον είδα να χορεύεται όπως τον χορεύουν οι Ελληνες δημόσια στη γιορτή του Πάσχα, ούτε μια φορά δεν ήταν που να μην έφερνα μπρος μου το βήμα και τις κινήσεις της Μακεδονικής Φάλαγγας με τον Μέγα Αλέξανδρο επικεφαλής. Χορεύεται στη γιορτή του Πάσχα, όσο βέβαια αυτό είναι επιτρεπτό από το Μεγάλο Βεζύρη και όσο μπορεί να απαιτηθεί δυνάμει των διομολογήσεων σύμφωνα με τις οποίες ο Μωάμεθ ο 2ος παραχώρησε στους Ελληνες την διατήρηση των εθίμων και της λατρείας τους, μέρος των οποίων φαίνεται να αποτελούν στην περίπτωσή μας οι χοροί. Γιατί, στους Ελληνες, τους τόσο πιστούς τηρητές της Σαρακοστής όσο και αδηφάγους στο χορό, οι κοινός πιστός δεν μπορεί να αισθανθεί ότι συμμετέχει στο χάρισμα της Ανάστασης εάν δεν χορέψει καθόλου το Πάσχα.
Ο χορός αυτός πήρε την ονομασία του από τους Αρναούτηδες, λαούς που κατοικούν την αρχαία Μακεδονία και που φαίνεται να διατηρούν στη φυσιογνωμία και την ενδυμασία τους τον στρατιωτικό χαρακτήρα που διέκρινε πάντα τους Μακεδόνες και που, μέσα στις διάφορες συμμαχίες της Ελλάδας, τους έθεσε υπεράνω των υπολοίπων Ελλήνων.
Ο Αρναούτικος, τον οποίο θα περιγράφατε πολύ καλύτερα από εμένα, χορεύεται στο Πέραν και ιδιαίτερα στην πλατεία του Ιπποδρομίου της Κωνσταντινούπολης από διακόσιους έως τριακόσιους κασάπ-ογλάν, ίσως και περισσότερους καμιά φορά. Ονομάζονται κασάπ-ογλάν ή σώμα των κρεοπωλών οι έλληνες υπάλληλοι των κρεοπωλείων. Είναι Μακεδόνες, γεροδεμένοι και τολμηροί. Απολαμβάνουν πολλά προνόμια που δεν έχουν οι άλλοι Ελληνες, όπως το να κρατούν μεγάλα μαχαίρια ή το να φορούν όταν ταξιδεύουν τουρμπάνι και πράσινο ένδυμα, όπως οι Τούρκοι. Στέκονται σε σειρά ο ένας δίπλα στον άλλο και κρατιώνται από τα ζωνάρια για να είναι ακόμη πιο σφιχτά δεμένοι. Κάνουν το ίδιο βήμα και φαίνονται σαν να είναι όλοι ένα σώμα. Στην κεφαλή του χορού βρίσκονται δύο χορευτές αποσπασμένοι από τους υπόλοιπους, που κρατούν από ένα μακρύ μαχαίρι. Ο ένας από τους δύο διακρίνεται από την πλούσια φορεσιά του και από μια φούντα στο φέσι του που παριστάνει λοφίο. Δεκαπέντε άλλοι χορευτές, αποσπασμένοι κι αυτοί από τη σειρά, που εμφανίζονται μαζί μ’ αυτή όμως, είναι επίσης οπλισμένοι, άλλοι με μεγάλα μαχαίρια, άλλοι με ράβδους κι άλλοι με καμτσίκια (Είδος μαστιγίου με λίγο μακριά λαβή. Παλιά ήταν σύμβολο, το οποίο διατήρησαν οι Τούρκοι. Οι Γενίτσαροι δεν αναγνωρίζουν άλλη αστυνομία από εκείνη του δικού τους στρατιωτικού σώματος. Θα θεωρούσαν τον εαυτό τους ατιμασμένο εάν τιμωρούνταν από αξιωματικούς άλλους από τους δικούς τους, οι οποίοι σ’ αυτή την περίπτωση δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν παρά μόνο καμτσίκι).
Δεν αναγνωρίζετε στους δύο πρώτους χορευτές τον Αλέξανδρο και τον Ηφαιστίονα και δεν πιστεύετε ότι βλέπετε στους υπόλοιπους δεκαπέντε τον Παρμενίονα, το Σέλευκο, τον Αντίγονο, τον Πτολεμαίο, τον Κάσσανδρο και άλλους στρατηγούς του Αλέξανδρου; Αυτοί οι στρατηγοί, ακολουθώντας το ρυθμό και την κίνηση του χορού έρχονται διαδοχικά να χαιρετίσουν γονατίζοντας μπροστά στον Αρχηγό τους, ο οποίος με το όπλο ή με το χέρι δίνει το σήμα να μεταφέρουν τις διαταγές του σε όλους τους ζυγούς. Μετά από το παράγγελμα, οι στρατηγοί διατρέχουν βιαστικά όλη τη σειρά. Μοιρασμένοι στο κέντρο και στις άκρες, χτυπούν ζωηρά το πόδι και το καμτσίκι στη γη. Τότε το χορευτικό στρατιωτικό σώμα κάνει μια κίνηση προς τα πίσω. Στη συνέχεια, ξαναρχίζει το σταθερό του βήμα και για όσο διάστημα φαίνεται είτε να κινείται είτε να χορεύει χωρίς να μετακινείται απ’ τη θέση του, ο Αρχηγός και ο υπαρχηγός, μαζί με τους δεκαπέντε στρατηγούς κάνουν το γύρο όλης της σειράς, δατρέχοντάς τη πάντα με ρυθμό. Ο Αρχηγός έχει τα χέρια πίσω, κοιτάζει με περηφάνεια και αυτοπεποίθηση καθένα από τους χορευτές, που χαιρετίζουν γονατίζοντας καθώς περνά μπροστά τους. Οταν ο αρχηγός επανέρχεται στη θέση του, αφού έχει ολοκληρώσει την επιθεώρηση του στρατού του, βλέπουμε να πλησιάζει ένας άλλος χορός που αναπαριστάνει αναμφίβολα τον στρατό του Δαρείου. Τότε ο Αρχηγός με τους δεκαπέντε στρατηγούς του σχηματίζουν για μια στιγμή έναν κυκλικό χορό, σαν να κάνουν πολεμικό συμβούλιο.
Μετά από αυτό, τα όργανα αρχίζουν να παίζουν πιο γρήγορα, οι στρατηγοί φεύγουν βιαστικά για να επισπεύσουν το βήμα του στρατού, και ο χορός που αναπαραστά το στρατό προχωρά και αυτός με μεγάλα βήματα. Ο σκοπός που παίζουν τα όργανα αλλάζει στη συνέχεια ξαφνικά (αυτή η αλλαγή σκοπού ονομάζεται Κατα-κοπτός, δηλαδή κομμένος απότομα, και είναι αυτή μάλλον που δίνει το σύνθημα της διαίρεσης του χορού). Οι χορευτές χωρίζονται σε αποσπάσματα που το καθένα έχει επικεφαλής έναν Κορυφαίο, και προχωρούν με μικρές αναπηδήσεις. Δεν ξέρω αν θα ήταν βάσιμο να πιστέψουμε ότι αυτό αναπαριστά το πέρασμα του Γρανικού ποταμού (ο χορός, χωρισμένος σε ομάδες αναπαριστά τα αντίστοιχα στρατιωτικά αποσπάσματα, ακριβώς γιατί δεν ήταν πρακτικά δυνατό η Φάλλαγγα να περάσει τον Γρανικό στο μήκος της). Οι χορευτές, που αποτελούν εδώ τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου, προχωρούν με μικρά πηδήματα για να τονίσουν είτε τη δυναμικότητα της πράξης τους είτε, πιθανότερα, τα εμπόδια που το έδαφος και η ορμητικότητα των νερών έθεταν στο πέρασμά τους. Επειδή ο χορός αυτός δεν έχει άλλο στόχο από το να σκιαγραφήσει ορισμένες πράξεις του Αλέξανδρου, δεν τον αναφέρουμε σαν μνημείο που πρέπει να υπόκειται στην αυστηρή ιστορική ακρίβεια. Ωστόσο, παρόλο που ο Αλέξανδρος στο πέρασμα του Γρανικού επετέθη στους Πέρσες με το ιππικό του, μαθαίνουμε στο συμπληρωματικό τεύχος του J. Freinshemius στην Ιστορία του Quint-curce, βιβλίο 2, ότι το ιππικό των Περσών τράπηκε σε φυγή μόνο όταν είδε τη Μακεδονική Φάλαγγα, η οποία αφού πέρασε τον ποταμό επετέθη στο σώμα του στρατού και το διέλυσε.
Αφού ο χορός περιέγραψε αυτές τις δυσκολίες, ο αρχικός σκοπός επανέρχεται. Ο χορός ανακτά το αρχικό του σχήμα, συγκροτεί μια σειρά αντιμέτωπη με το στράτευμα που έρχεται να διεκδικήσει το έδαφος. Οι δύο χοροί, αντιμέτωποι, σε έξαψη, αναπαριστάνουν τη σύγκρουση των στρατών. Η εικόνα της επίθεσης, που δεν είναι παρά συμβατική, καταλήγει κατά κανόνα σε αληθινή μάχη μεταξύ των νέων, οι οποίοι απ’ τον χορό κι απ’ το κρασί παρασύρονται χωρίς να το καταλάβουν. Ακολουθώντας το χορό, βρίσκονται ορισμένοι νέοι που μεταφέρουν, όπως οι καντινιέρηδες του στρατού, κανάτες γεμάτες κρασί γαι να δίνουν στους συντρόφους τους, πέρα απ’ το κρασί που δίνουν οι κυρίες για να κρατήσουν περισσότερο το χορό κάτω απ’ τα παράθυρά τους.
Καταλήγουν λοιπόν να αναπαράγουν εκ του φυσικού τη μανία της συμπλοκής, ενώ δεν θα έπρεπε να είναι παρά μια απλή μίμηση. Σ’ αυτές τις μάχες, που μοιάζουν με τις μάχες των Λαπηθών, έμειναν στον τόπο μερικές φορές δεκαπέντε ή και είκοσι άτομα. Σ’ αυτές τις παρεκτροπές πρέπει να αποδώσουμε την απαγόρευση των δημόσιων χορών, οι οποίοι παύθηκαν εδώ και λίγο καιρό στην Κωνσταντινούπολη. Οι Γενίτσαροι εκδήλωναν επίσης κάποια ζήλεια βλέποντας τους άπιστους οπλισμένους, ενώ οι ίδιοι, αληθινοί πιστοί, δεν επιτρέπεται να οπλοφορούν.
Οι λαϊκοί χοροί στις γιορτές του Πάσχα ήταν στην Ελλάδα ένα εξέχον παράδειγμα διασκέδασης. Την άδεια παίρνει ο Πατριάρχης ο οποίος, μη έχοντας πλέον σήμερα την ίδια εξουσία, πηγαίνει στο όνομα του έθνους και κάνει αίτηση στο μεγάλο Βεζύρη να επιτρέψει τους χορούς. Ωστόσο φροντίζει να την αναιρέσει με μια άλλη αίτηση ώστε η άδεια να μην δοθεί. Με τον τρόπο αυτό συμβιβάζει αφενός το χρέος του προς την θέληση του λαού και προς την διατήρηση των εθνικών προνομίων, και αφετέρου προλαμβάνει τις δυσάρεστες επιπτώσεις που ακολουθούν αυτή την άδεια.
Είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι η συμπεριφορά των Ελλήνων στον πόλεμο της Τουρκίας ήταν γι’ αυτούς η τελευταία επανάσταση και αποτελεί επιβεβαίωση της σκλαβιάς τους. Αυτή η σκιά εξουσίας η οποία από το θρόνο του Κωνσταντίνου μεταφέρθηκε στην Βλαχία και στην Μολδαβία, μοιάζει να έφτασε στο όριό της. Δεν θα δούμε πλέον στην πρωτεύουσα τους λαϊκούς χορούς που διατηρώντας την εικόνα της ευθυμίας και την ευφυία του έθνους, μας κάνουν να πλησιάζουμε τις μυθικές εποχές της Ελλάδας. Αυτή η επανάσταση, αν ποτέ πραγματοποιηθεί, θα προσθέσει καινούργια αξία στις έρευνές σας, γιατί μας δίνουν πάντα ένα ενθύμημα από τους Ελληνες καθώς και ίχνη των εθίμων τους.
Φαίνεται λοιπόν, κύριε, ότι μπορούμε να ισχυριστούμε βάσιμα ότι ο Αρναούτικος δεν είναι μόνο πολεμικός χορός, όπως ο περίφημος πίνακας του LeBrun, κάνει τον προσεκτικό παρατηρητή να αναγνωρίσει σ’ αυτόν ένα μέρος από τα κατορθώματα του Αλέξανδρου. Ανεξάρτητα από τις αποδείξεις που μπορεί να μου έδωσε η περιγραφή του χορού, υπάρχουν στοιχεία πιο πειστικά στο τραγούδι που λένε οι λυρατζήδες κατά την διάρκεια του Αρναούτικου. Ξεκινά με τα εξής λόγια: “Πού ίν ό Αλεξάνδρος ο Μακέδονις, που ορίσεν τίν οικουμένιν ιλίν” [sic].
Εάν ο Αρναούτικος μάς θυμίζει τις πράξεις του Αλέξανδρου, όπως εγώ πιστεύω, αξίζει περισσότερο από τα μετάλλια της αρχαιότητας, τα οποία δύσκολα αποκρυπτογραφούνται. Εχει επί πλέον το πλεονέκτημα ότι μας διασκεδάζει ενώ συγχρόνως μας διδάσκει.
Πιστεύω όπως κι εσείς ότι μπορούμε να κατατάξουμε τον Βλάχικο στους βακχικούς χορούς. Παρουσιάζει μικρό ενδιαφέρον και η αρκετά αργή κίνησή του απαιτεί μεγάλη ακρίβεια. Σε αυτόν τον χορό δεν συμμετέχουν ποτέ πολλοί χορευτές. Πιάνονται από το χέρι, απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλον. Τελικά συνίσταται στο να κτυπάς το έδαφος με τα πόδια χορεύοντας, να γυρίζεις ακριβώς δεξιά όταν κτυπάς με το αριστερό πόδι και αριστερά όταν κτυπάς με το δεξί. Κτυπούν μία φορά, μετά δύο, αποχωρίζονται και κτυπούν τα χέρια, οπότε η κίνηση είναι πιο ζωντανή. Κτυπούν ρυθμικά τα χέρια, και τρεις φορές με το κάθε πόδι. Αυτός ο χορός μοιάζει να αναπαριστά τους τρυγητές καθώς πατούν τα σταφύλια στο πατητήρι, όπως γίνεται στην Ελλάδα. Θα μπορούσε να υποτεθεί ότι οι Βλάχοι πήραν αυτόν τον χορό από τους Δάκες, όπως παρατηρείτε εσείς, αλλά η σχέση που βρίσκω με τον τρύγο των Ελλήνων με οδηγεί να πιστέψω ότι τους ανήκει και ότι ονομάζεται Βλάχικος επειδή οι Ελληνες, όντας ελεύθεροι στην Βλαχία, μπόρεσαν να διατηρήσουν πιο εύκολα από αλλού έναν χορό καθαρά βακχικό. Ο Μωάμεθ και ο Βάκχος δεν συμβιβάζονται καθόλου και κάθε συνάντησή τους αποτελεί αδίκημα.
Ο χορός, όπως παρατηρείτε κι εσείς κύριε, είναι για τους Ελληνες μία παραστατική μίμηση πράξεων και ηθών. Κατά συνέπεια, κάθε θεότητα, κάθε εποχή του χρόνου είχε χορούς αφιερωμένους σ’ αυτήν. Εκτός από τον βακχικό χορό που μόλις σας περιέγραψα όπως τον είδα εγώ η ίδια, υπάρχει ακόμα μια συνήθεια διαδεδομένη σε όλα τα ελληνικά χωριά, όπου τον Σεπτέμβριο ολόκληρες οικογένειες περνούν τις Κυριακές και τις γιορτές στα αμπέλια τους τρώγοντας και πίνοντας, και επιστρέφουν στο σπίτι το βράδυ χορεύοντας με ευθυμία που θυμίζει βακχικές γιορτές. Γιατί σε τέτοιες στιγμές ελευθερίας ή ανοχής, ένας σκλαβωμένος λαός παραδίνεται στη χαρά λιγότερο συγκρατημένα από έναν λαό που χαίρεται την ελευθερία του.
Γνωρίζετε, κύριε, τους χορούς στους αγρούς προς τιμήν της θεάς Φλώρας. Θα έχετε δει συχνά την Πρωτομαγιά, στο χωριό Βελιγράδι [χωριό έξω από την Κωνσταντινούπολη], στα Πριγκηπονήσια και αλλού, γυναίκες και κορίτσια του χωριού να χορεύουν στο λειβάδι, να μαζεύουν και να σκορπούν λουλούδια και να στολίζονται με αυτά από το κεφάλι μέχρι τα πόδια. Αυτή που σέρνει το χορό, πάντα καλύτερα στολισμένη από τις άλλες, αναπαριστά την Φλώρα και την Ανοιξη, της οποίας η επιστροφή αναγγέλεται από τον ύμνο που τραγουδούν. Αν και στις πρωτεύουσες γνωρίζουν λιγότερο τις χαρές που είναι αφιερωμένες στις εποχές, οι κυρίες εκεί δεν παραλείπουν να υπενθυμίσουν τη φύση με τα στολίδια τους. Εχουν λουλούδια όλων των εποχών με πολύτιμους λίθους και με σμάλτο, όπως επίσης μικρά σταφύλια και στάχυα από χρυσό με τα οποία στολίζουν το κεφάλι. Μια από τις χορεύτριες τραγουδά: “Κάλος ίλθεν ή νίμφίμας ί μάια” [έτσι ακριβώς στο πρωτότυπο, και ακολουθεί μετάφραση στα γαλλικά]. Καλωσόρισες νύμφη, θεά του Μάη μήνα. Η χορωδία επαναλαμβάνει σε κάθε δίστιχο: “Θεά του Μαγιού, θεά του Μαγιού”. Η μελωδία του ύμνου είναι τρυφερή, γεμάτη έκφραση και αίσθημα. Ολα σ’ αυτόν τον χορό ζωγραφίζουν τη χάρη της Φλώρας και τη γλύκα της Ανοιξης.
Οι κάτοικοι της Μασσαλίας, απόγονοι Ελλήνων, έχουν κι εκείνοι διατηρήσει την ιδέα αυτής της γιορτής. Στις γειτονιές της παλιάς πόλης, όπου βλέπεις εκείνα τα αρχαία μνημεία τα αφιερωμένα στις ειδωλολατρικές θεότητες, την Major και τις Accoulles, τις οποίες μια λατρεία πιο αγνή τις κάνει πιο αξιοσέβαστες σήμερα, βρίσκεις την Πρωτομαγιά κοπέλες στολισμένες ωραία να στέκονται με με την παρέα τους σε κατώφλια διακοσμημένα με λουλούδια, να φωνάζουν τους περαστικούς για να τους προσφέρουν λουλούδια alaMayo, που συμβόλιζαν την Φλώρα και την επιστροφή της Ανοιξης.
Στα ελληνικά χωριά, όπως και στα βουλγαρικά, τελούνται ακόμη οι γιορτές της θεάς Δήμητρας. Οταν ο καρπός πλησιάζει να ωριμάσει, πηγαίνουν να επισκεφτούν τα χωράφια με τους ήχους της λύρας και με τον ίδιο τρόπο επιστρέφουν, το κεφάλι στολισμένο με μερικά στάχυα περασμένα στα μαλλιά, οπότε η λιγώτερη ή περισσότερη ευθυμία προαναγγέλει την ανάλογη συγκομιδή. Την καθορισμένη μέρα του θερισμού πηγαίνουν χορεύοντας στα χωράφια με το δρεπάνι κρεμασμένο στον ώμο. Ο λυριστής τραγουδά μια μελωδία στην οποία αποκρίνονται εν χορώ και, μέχρι τον θόρυβο που κάνει το δρεπάνι κόβοντας τα στάχυα, όλα συμβάλουν στην αρμονία αυτής της μουσικής των αγρών. Το τραγούδι για τους αγρότες, όπως και για τους εργάτες, είναι παντού προτροπή και ανάπαυση από τη δουλειά.
Ο Ιωνικός και ζευγαρωτός χορός στον οποίο αναφερθήκατε κύριε, είναι αναντίρρητα ένας γαμήλιος χορός. Θα τολμούσα να βάλω στην ίδια κατηγορία όλους σχεδόν τους ζευγαρωτούς χορούς όπου κι αν εκτελούνται, που έχουν διατηρήσει λίγη ή πολλή ελευθερία ανάλογα με τα γούστα, τα ήθη ή ακόμα και τη μόρφωση, στα έθνη που διατήρησαν τη χρήση των χορών. Ο Ιωνικός δεν είναι μήπως αυτός που στο Αρχιπέλαγος ονομάζεται Μπαλαριστός; Τον χορεύουν πολύ στη Σμύρνη, αλλά έτσι όπως τον εκτελούν δεν είναι παρά ένα μέρος του γαμήλιου χορού που χορεύουν ακόμα και σήμερα οι Ελληνες. Οπως όλοι οι ελληνικοί χοροί, σχηματίζεται από έναν χορό, δηλαδή μια σειρά χορευτών που οδηγείται από τον γαμπρό. Ολοι οι συγγενείς και οι καλεσμένοι συμμετέχουν. Πιάνονται όλοι από τα μπράτσα και φροντίζουν με προσοχή να είναι εναλλάξ άντρας-γυναίκα. Ο γαμπρός δίνει το αριστερό του μπράτσο στη νύφη, η οποία του δίνει το δεξί της μπράτσο κρατώντας ένα μαντίλι στο χέρι. Με το αριστερό της μπράτσο στηρίζεται στην παράνυμφο και με το ίδιο χέρι ακουμπά στη ζώνη της.
Αν και αυτή η λέξη είναι αρσενικού γένους στα γαλλικά, τολμώ να την χρησιμοποιήσω εδώ και για τα δύο γένη. Οι Ελληνες λέγουν “η παρανύμφη” γι αυτήν που οδηγεί την νύφη και “ο παρανύμφιος” γι αυτόν που συνοδεύει τον γαμπρό. Η παρανύμφη και ο παρανύμφιος έχουν το ίδιο νόημα. Κατά τα άλλα, είναι πάντα ένα συγγενικό ή έγγαμο πρόσωπο που αναλαμβάνει ρόλο παρανύμφου και επιφορτίζεται με τις λεπτομέρειες της γιορτής. Αυτή η ευχάριστη τελετή φαίνεται να απαιτεί πιο έντονες προετοιμασίες στις χώρες όπου οι κοπέλες παντρεύονται νέες χωρίς ακόμα να έχουν συμμετάσχει στην κοινωνία, παρά στις χώρες όπου δεν ακολουθείται αυτή η συνήθεια. Στην Ανατολή γενικά, ο γάμος γινόταν και γίνεται ακόμα στο σπίτι της νύφης. Οι Εβραίοι, που παρ’ όλη την διασπορά τους διατηρούν με θρησκευτική ευλάβεια τα ήθη τους, και που λόγω αρχαιότητας πρέπει να δίνουν το παράδειγμα, κάνουν το ίδιο πράγμα: παντρεύονται πολύ νέοι και οι παράνυμφοί τους είναι γυναίκες. Συμβαίνει το ίδιο και με τους Αραβες της Ανατολής και Δύσης. Είναι αξιοπερίεργο ότι στους Ρωμαίους ήταν πάντα τρία τα αγόρια που οδηγούσαν τη νύφη στο σπίτι του συζύγου της (κοιτάξτε στο Λεξικό της Ακαδημίας στη λέξη παρανύμφη).
Αν και οι Ελληνες δεν διατήρησαν καθόλου την χρήση του κόκκινου πέπλου (“Επιστολές για τους γάμους”, τεύχος 228), έχουν ακόμη το δικό τους flammeum. Δεν υπάρχει νεόνυμφη στην Ελλάδα που να μην φοράει ένδυμα ή καλύπτρα στο χρώμα της φωτιάς.
Οι συγγενείς πιάνονται στον κύκλο κατά σειρά, ανάλογα με το βαθμό συγγένειας. Αυτή η γαμήλια πομπή κάνει πολύ μεγαλόπρεπα μερικούς κύκλους στην αίθουσα και μετά σταματά. Ο γαμπρός και η νύφη στηριζόμενη στην παρανύμφη συνεχίζουν τον χορό, στον οποίο ο γαμπρός δείχνει πολύ περισσότερη ευθυμία. Η νύφη, με τα μάτια πάντα χαμηλωμένα, χορεύει με πολύ μικρά βήματα χωρίς να τολμά να αντικρύσει τον καβαλιέρο της, και του προτείνει το μαντίλι της κάθε φορά που εκείνος δοκιμάζει να την πιάσει από το χέρι. Ο γαμπρός, πάντα στο ρυθμό, κάνει μερικά κοντοκαθίσματα ανάμεσα στις φιγούρες που δείχνουν τον ζήλο του. Τέλος, η παρανύμφη αποσύρεται κι έτσι ο χορός εξελίσσεται σε χορό ζευγαρωτό, που είναι πιο ζωντανός και παρουσιάζει καινούργιο ενδιαφέρον. Είναι φυσικό ότι αυτός ο χορός ήταν και είναι πιο ελεύθερος, αφού ακολουθεί την εποχή, τα γούστα καθώς και όλες τις αποχρώσεις που υπάρχουν στον τρόπο σκέψης.
Χωρίς να το δικαιολογώ επακριβώς, κύριε, κατατάσσω στους γαμήλιους χορούς το μενουέτο, το “εμάμπλ βενκέρ”, το ριγκοντόν, τη μπουρέ, την αλεμάντ, το φαντάγκο και τόσους άλλους ζευγαρωτούς χορούς που δεν γνωρίζω, γιατί κάθε χώρα και επαρχία έχει τους δικούς τους, των οποίων η λιγότερη ή περισσότερη ελευθερία εξαρτάται από το κλίμα ή οφείλεται όπως προανέφερα στα γούστα και στην παιδεία. Το “εμάμπλ βενκέρ” και το μενουέτο είναι τόσο ευπρεπείς και μεγαλόπρεποι χοροί που μοιάζουν να είναι προορισμένοι να στολίζουν γάμους ηρώων. Οι άλλοι ζευγαρωτοί χοροί δεν έχουν την ίδια ευγένεια. Ωστόσο, γενικά όλοι οι ζευγαρωτοί χοροί φαίνεται ότι έχουν το ίδιο πνεύμα και την ίδια προέλευση. Η πολονέζ μοιάζει να είναι μια φυσική μίμηση περιπάτου.
Το έχετε ήδη πει, κύριε, και είναι σωστό ότι οι χοροί των Ελλήνων αποτελούσαν ζωντανή εικόνα της ζωής και των ηθών. Το ίδιο συμβαίνει ακόμα σήμερα. Ο Λαβύρινθος της Κρήτης δεν υπάρχει πια, όμως ο Δαίδαλος, ο Θησέας, η Αριάδνη που χορεύουν ακόμα στην Ελλάδα μοιάζουν μέσα από την γοητεία του χορού να τον αναβιώνουν στα μάτια μας. Βλέπουμε με τον ίδιο τρόπο την πορεία του Αλέξανδρου και την τακτική του Πύρρου. Ο λαός, που τα εκτελεί όλα μηχανικά και που δεν βλέπει σε όσα κάνει παρά μόνο ό,τι ικανοποιεί τις επιθυμίες του, επιδίδεται τυφλά σ’ αυτά τα έθιμα. Μένει στο παρατηρητικό μάτι να διεισδύσει στους λόγους.
Είναι δυνατόν όλοι οι λαοί να έχουν γιορτάσει τα γεγονότα που τους ενδιαφέρουν με ιστορικούς χορούς, όμως αυτοί οι χοροί δεν έχουν διατηρηθεί όπως των Ελλήνων. Δεν θα αναζητήσω τον λόγο, είναι πέραν των δυνατοτήτων μου και ούτε είναι δικό μου θέμα. Πιστεύω ωστόσο ότι ο τελειοποιημένος χορός που έχει εξελιχθεί σε τέχνη, όπως έγινε στην Ευρώπη, μπορεί να έχει αγνοήσει τους απλούς αυτούς χορούς που, επειδή είναι φτιαγμένοι για όλον τον κόσμο, μπορούσαν ανετότερα να διαιωνίσουν την ανάμνηση αξιομνημόνευτων γεγονότων.
Δεν υπάρχουν καθόλου δάσκαλοι χορού στην Ελλάδα. Μια ιδιαίτερη κλίση κάνει ίσως τους δασκάλους λιγότερο απαραίτητους. Η μητέρα μέσα στην οικογένεια μαθαίνει στα παιδιά της τον ίδιο χορό που της είχε μάθει η δική της μητέρα. Τον χορεύει μαζί τους και τους τραγουδά χορεύοντας την ιστορία της οποίας ο χορός εκφράζει το θέμα. Αντίθετα, στην Ευρώπη οι χοροδιδάσκαλοι, αμιλλόμενοι ο ένας με τον άλλο, μελετούν αδιάκοπα καινούργιες παραλλαγές. Καθώς είναι ο νεωτερισμός που διαμορφώνει κάθε φορά την προτίμηση, οι χοροί δεν έχουν διατηρήσει τίποτα από την προέλευσή τους, δεν έχουν καθόλου το ίδιο πνεύμα. Ισως τα σχόλια μου να είναι επηρρεασμένα από τις δικές μου προτιμήσεις, ωστόσο επιτρέψτε μου να εκφράσω μερικές ακόμα σκέψεις.
Μου φαίνεται ότι οι Γάλλοι, οι οποίοι έχουν υιοθετήσει ό,τι μεγάλο και αδιάσειστο τους παρουσίασε η Αρχαιότητα και έχουν τελειοποιήσει ό,τι τους ήταν ευχάριστο, έχουν μεγάλη ομοιότητα με τους Αθηναίους. Διατηρούν στην Ευρώπη αυτήν την ανωτερότητα που η διάσημη [αθηναϊκή] δημοκρατία κατέκτησε μεταξύ των άλλων κρατών της Ελλάδας. Μαζί με το πνεύμα, τις γνώσεις, το ταλέντο, την ανδρεία και την ευγένεια των Αθηναίων, έχουν την ευθυμία και την ίδια προτίμηση για τη μόδα, για τη γαλαντομία και για τα θεάματα. Ομως, αντί να τους μοιάζουν στην κλίση προς τους χορούς, θεωρούν γελοίο να τολμούν να χορεύουν άτομα πάνω από 30 ετών.
Είναι εκπληκτικό ότι το ωραίο φύλο, το οποίο ασκεί τόση επιρροή πάνω σ’ αυτόν τον ευαίσθητο και αξιαγάπητο λαό, δεν έχει αντιταχθεί σε μια απόφαση τόσο αυστηρή. Ξέχασαν οι κυρίες ότι ο χορός αποτελεί ένα σημαντικό μέρος από τις χάρες του φύλου τους; Γιατί λοιπόν τον εγκαταλείπουν, γιατί τον θεωρούν προνόμιο των νέων; Οι χοροί είναι αχώριστοι από τις χάρες. Οι χάρες όμως ανήκουν σε όλες τις ηλικίες, έτσι το θέλησε ο ηγέτης των θεών.
Λέγεται ότι όταν ο Δίας όριζε στην κάθε θεότητα τις αρμοδιότητες και την εξουσία της, οι Χάρητες έφθασαν πολύ αργά. Καθώς δεν μπορούσαν να αποκτήσουν κάποια συγκεκριμένη λατρεία, ο Δίας για να τις αποζημιώσει τους έδωσε την ικανότητα να βρίσκονται παντού. Από τότε βλέπουμε τις Χάρητες παντού, σε κάθε ηλικία και φύλο. Αν λοιπόν σύμφωνα με τα παραπάνω οι Χάρητες μοιράζονται σε κάθε ηλικία του ανθρώπου, ο χορός και το τραγούδι που τις κάνουν να λάμπουν μπορούν να ανήκουν σε όλες τις ηλικίες.
Τα έθιμά μας, κύριε, διαφέρουν από την υπόλοιπη Ευρώπη. Κάνουμε συχνά επισκέψεις για να πολλαπλασιάζουμε τις ευκαιρίες να βλεπόμαστε. Κάθε επίσκεψη είναι μια μικρή γιορτή όπου ο χορός μάς αποζημιώνει για τα πάντα. Χωρίς κανένα περιορισμό στην ηλικία, το πιο αξιοπρόσεκτο άτομο έχει την τιμή να ανοίξει τον χορό αν θέλει. Εχει τύχει να δούμε, εγώ όπως κι εσεις, τη γιαγιά να χορεύει μαζί με την εγγονή. Αντίθετα, στο Παρίσι δεν χορεύεις όταν είσαι πάνω από 30 χρονών. Ποιος είναι αυτός που έχει το δικαίωμα να καθορίζει κάποιο όριο ηλικίας στις απολαύσεις των συναναστροφών; Γιατί τελικά οι χάρες, η υγεία, η όμορφη διάθεση, είναι δώρα της φύσης και δεν έχει κανείς δικαίωμα να τα στερεί. Υπάρχει μια τέτοια σύμβαση; Ποιος την θεσμοθέτησε; Μήπως οι νέοι; Σίγουρα βγαίνουν χαμένοι, αφού κάθε στιγμή που περνά τους φέρνει πλησιέστερα στο όριο που έβαλαν σ’ αυτές τις διασκεδάσεις. Γιατί, έχει ήδη λεχθεί και η εμπειρία δεν παύει να το επιβεβαιώνει: η νεότητα είναι σύντομη.
Μήπως είναι τα άτομα της ώριμης ηλικίας που έχουν καθιερώσει αυτόν τον θεσμό; Τότε χάνουν ακόμα περισσότερο. Αν υπάρχουν μερικοί που δεν αγαπούν καθόλου τον χορό, δεν φοβούνται μήπως μαθευτεί ότι εφαρμόζουν τον μύθο της αλεπούς του Λα Φονταίν, που πρότεινε στις άλλες να κόψουν την ουρά τους γιατί η ίδια δεν είχε; Κατά τα άλλα, δεν πιστεύω ότι όλος σχεδόν ο κόσμος πρέπει να χορεύει. Θα ήθελα να είναι ο καθένας ελεύθερος να χορεύει, χωρίς να είναι υποχρεωμένος να δείχνει πιστοποιητικό γεννήσεως.
Κάνοντας σύγκριση των εθίμων των δύο χωρών για τις οποίες τρέφω τα ίδια αισθήματα, κατέληξα σε αυτούς τους συλλογισμούς. Εξάλλου, υπερασπιζόμενη τον χορό διεκδικώ υπέρ της συντροφιάς το δικαίωμα στα ευχάριστα ταλέντα χωρίς διάκριση ηλικίας, εφόσον τελικά το φθινόπωρο έχει τις χάρες του όπως η άνοιξη τις δικές της.
Ο κύριος Μπελεγκσέρ από την Γενεύη, διακεκριμένος συγγραφέας, έχει αποδείξει στο βιβλίο του “Φυσική αγωγή” ότι η ευθυμία συμβάλλει πολύ στην υγεία. Οι σοφοί της Αρχαιότητας πιστεύουν το ίδιο για τον χορό. Ο Σωκράτης, τον οποίον αναφέρετε, πίστευε ότι εμποδίζει κάποιον να βαρύνει. Οι φιλόσοφοι που θεωρούν τον χορό μέσον για τη διατήρηση της υγείας, δεν κάνουν εξαίρεση, εφόσον η υγεία είναι απαραίτητη σε κάθε ηλικία. Ο ίδιος ο Σωκράτης, αναγνωρισμένος σαν ο σοφότερος από όλους, χόρευε στα εξήντα του χρόνια και συμβούλευε τους μαθητές του να κάνουν το ίδιο. Να λοιπόν τι πιστεύουν ορισμένες αυθεντίες υπέρ του χορού, ο οποίος όσον αφορά την υγεία θα έπρεπε να έχει μια πιο γενική χρήση σε χώρες όπου οι άνθρωποι ασκούνται λίγο. Σας ομολογώ ότι, αν είχα την τιμή να έχω σπουδάσει στην Ιατρική Σχολή, θα έδινα συνταγές για τη χρήση του χορού. Αλλά θα μου πείτε ίσως ότι μοιάζω με τον γιατρό εκείνο που επειδή του άρεσε ο καφές τον συνιστούσε σε όλους τους ασθενείς του.
Θα το θεωρείτε τολμηρό εκ μέρους μου, κύριε, να διακινδυνεύω την διατύπωση των παρατηρήσεών μου σχετικά με τους ελληνικούς χορούς σε μια ξένη για μένα γλώσσα. Με ενεθάρρυναν οι παροτρύνσεις σας και η ιδιαίτερη εμπιστοσύνη που τρέφω στην ανεκτικότητα και τη φιλία σας.
...
Οι χοροί: ο Καντιώτης, ο Ελληνικός, ο Αρναούτικος, η Πυρρίχη, ο Βλάχικος. Χοροί ιωνικοί, χοροί του κάμπου, του γάμου, βακχικοί κλπ.
Εάν, μετά την σοβαρότητα της τελευταίας επιστολής μου, το θέμα με το οποίο θα σας απασχολήσω εις την παρούσα δεν σας διασκεδάσει, το λάθος θα είναι, κύριε, δικό μου. Διότι δεν έχω δει πιο ευχάριστο ή πιο ενδιαφέρον θέαμα από τους ελληνικούς χορούς. Κάθε χώρα βέβαια έχει τους δικούς της, και η Ελλάδα από αυτή την άποψη ήταν πάντα σε καλή θέση. Υπάρχουν εθνικοί χοροί που δεν μπορούν παρά να είναι πολύ παλιά κληρονομιά. Δεν απαιτείται δάσκαλος για να τους μάθει κανείς, η μίμηση αρκεί. Δεν υπάρχει χωρική της Προβηγκίας που να μην ξέρει το Ριγκοντόν, ούτε κάτοικος της Μπαγιόν που να μην χορεύει την Παμπερίκ.
H Παμπερίκ είναι χορός χαρακτηριστικός των γυναικών της Μπαγιόν, που εκτελείται με τον ακόλουθο τρόπο, με συνοδεία τυμπάνου. Ξεκινά αργά και γίνεται σταδιακά ζωηρότερος. Ισάριθμοι χορευτές και χορεύτριες κρατούνται με κορδέλες. Αυτός που έχει το καλύτερο μουσικό αυτί σέρνει τον χορό και αποκαλείται βασιλιάς του χορού. Κρατάει στο δεξί του χέρι ένα ραβδί πάντα σηκωμένο και οδηγεί τον κυκλικό χορό. Από καιρού εις καιρόν ο άντρας και η γυναίκα που χορεύουν μαζί κάνουν φιγούρες πηδώντας ψηλά κοιτώντας ο ένας τον άλλο. Οταν ο χορός έχει πλέον τελειώσει, ο “βασιλιάς” και αυτή που συνοδεύει σηκώνουν ψηλά την κορδέλα που τους ενώνει. Οι άλλοι χορευτές, παίρνοντας ο ένας τον άλλο από το μπράτσο, περνούν από κάτω και περπατούν ανά τέσσερεις ή οκτώ κατά μέτωπο, πάντα στο ρυθμό του τυμπάνου.
Οι χοροί που ξεχνιούνται είναι εκείνοι που απαιτούν μελέτη και ακρίβεια. Ενώ οι χοροί της υπαίθρου, που είναι πιο απλοί, πιο χαρούμενοι και πιο εύκολοι, δεν χάνονται ποτέ γιατί επαναλαμβάνονται συχνά και κάθε γιορτή τούς επαναφέρει. Οι νέοι χαίρονται να τους εκτελούν, οι γέροι διασκεδάζουν όταν τους βλέπουν. Τα μικρότερα παιδιά που δυσκολεύονται να τους μιμηθούν, κάνουν βήματα επί τόπου κοιτάζοντάς τους.
Οταν έβλεπα στην εξοχή μια ομάδα από Ελληνες, νέους και γέρους, να κρατούνται όλοι από το χέρι, να χορεύουν και να τραγουδούν, οι μεγαλύτεροι να ανταπαντούν στα γεμάτα πρόκληση τραγούδια των νέων, μου έρχοταν στο μυαλό ο χορός των Λακεδαιμονίων όπου, κατά την μετάφραση του Αμιό - της οποίας την αφέλεια τόσο θαυμάζετε (τόμος 1) - οι γέροι τραγουδούσαν:
Είμασταν κάποτε νέοι, δυνατοί και τολμηροί.
Σ’ αυτό οι νέοι απαντούσαν:
Ετσι είμαστε εμείς τώρα, έτοιμοι να μας δοκιμάσει όποιος θέλει.
Και τα παιδιά, για να μην μείνουν πίσω, συμπλήρωναν:
Και μεις μια μέρα έτσι θα είμαστε, και θα σας ξεπεράσουμε όλους.
Οταν ακούω μια νέα Ελληνίδα να παραπονιέται ότι δεν μπορεί να πάει να χορέψει με τις φίλες της, έχω την εντύπωση πως ακούω τη νεαρή Ηρώ που ο ποιητής Μουσαίος την βάζει να περιγράφει έτσι την κατάστασή της στον Λέανδρο: Ωιμέ, δεν έχω την παρέα των κοριτσιών της ηλικίας μου. Δεν μπορώ να πάρω μέρος σαν κι αυτές στους χορούς που οι νέοι τόσο αγαπούν.
Η αγάπη για τον χορό ήταν πάντα στην Ελλάδα ένα πάθος κοινό στους νέους των δύο φύλων. Επιδίδονται σ' αυτόν μέχρι τις μέρες μας σε τέτοιο βαθμό που μπορούν να ξεχαστούν μαζί του. Βρίσκουμε στον Ηρόδοτο ένα σχετικό απόσπασμα που μπορεί να αποτελέσει ένα καλό μάθημα.
Ο Κλεισθένης, πρίγκηπας της Σικυώνoς, είχε δηλώσει ότι θα πάντρευε την κόρη του με τον πιο γενναιόψυχο των Ελλήνων και γι' αυτόν τον σκοπό κάλεσε όλους τους ενδιαφερόμενους. Ηθελε να τους κρατήσει κοντά του για κάποιο διάστημα, να τους εξετάσει και να διαλέξει έπειτα ανάμεσά τους τον γαμπρό της προτιμήσεώς του. Δύο Αθηναίοι του άρεσαν περισσότερο από τους άλλους, ιδιαίτερα ο Υποκλείδης, γιος του Τύσσανδρου, που τον εκτιμούσε για το θάρρος του. Οταν έφτασε η ημέρα να δηλώσει το όνομα του γαμπρού του, έδωσε ένα μεγάλο γεύμα για τους υποψήφιους μνηστήρες της κόρης του. Μετά το γεύμα άρχισαν να τραγουδούν, συνέχισαν να πίνουν ακόμη και ζεστάθηκε η ατμόσφαιρα. Ο Υποκλείδης παράγγειλε στους μουσικούς να του παίξουν έναν σοβαρό χορό, που όταν τον χόρεψε αισθάνθηκε πολύ ευχαριστημένος με τον εαυτό του. Ο Κλεισθένης έβλεπε τα πάντα και δεν έλεγε τίποτα. Ο Υποκλείδης, αφού ξεκουράστηκε λίγο ζήτησε να του φέρουν ένα δεύτερο τραπέζι, πάνω στο οποίο χόρεψε αρχικά με τον τρόπο των Σπαρτιατών, και έπειτα αθηναϊκούς χορούς. Στο τέλος, στέκοντας πάνω στο τραπέζι με το κεφάλι κάτω, χόρεψε στηριζόμενος μόνο στα χέρια του. Ο Κλεισθένης, που τον είχε ήδη αντιπαθήσει, δεν μπόρεσε πια να κρατηθεί και του είπε: Γιε του Τύσσανδρου, με τον χορό σου έχασες τον γάμο σου, και διάλεξε τον Μεγακλή, γιο του Αλκμέοντα. Ενας νέος Ελληνας, ζεσταμένος από τον χορό και το κρασί, θα ήταν ακόμα σήμερα ικανός για παρόμοια υπερβολή και θα μπορούσε πολύ καλά να χαλάσει με τον χορό του τον γάμο του.
Η συνήθεια του χορού υπάρχει σε όλους τους λαούς και σε όλες τις εποχές, είναι ωστόσο αναμφισβήτητο ότι οι Ελληνες έχουν χορέψει περισσότερο από όλους τους άλλους λαούς. Ο χορός γι' αυτούς ήταν μέρος της γυμναστικής, συχνά τον συνιστούσαν οι γιατροί. Ηταν τμήμα των στρατιωτικών ασκήσεων. Ηταν παρών σε όλες τις περιστάσεις. Ηταν πάντα το κλείσιμο των επίσημων γευμάτων. Εδινε ζωντάνια σε όλες τις γιορτές. Οι ίδιοι οι ποιητές απήγγειλαν και τραγουδούσαν τα ποιήματά τους χορεύοντας. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Αθήναιος, ο Ξενοφών, ο Πλούταρχος, ο Λουκιανός, όλοι όσους γνωρίζουμε από τους έλληνες συγγραφείς, όλοι επαινούσαν τον χορό. Ο Ανακρέων, ο πατήρ της ηδονής, είναι μέσα στα γεράματά του πάντα έτοιμος να χορέψει. Η Ασπασία, που δεν είχε παρά να εμφανιστεί κάπου για να κάνει τα βλέμματα να ζωηρέψουν αμέσως, έκανε μέχρι και τον γέρο Σωκράτη να χορεύει..
Γελάτε, έλεγε ο Σωκράτης στους φίλους του, επειδή επιθυμώ να χορεύω σαν αυτά τα νέα παιδιά. Βρίσκετε λοιπόν ότι είμαι γελοίος κάνοντας μια άσκηση τόσο απαραίτητη για την υγεία, μόνο και μόνο για να ελαφρύνω το σώμα μου; Εχω άδικο να θέλω να μειώσω λίγο το βάρος του σώματός μου χορεύοντας; Δεν γνωρίζετε λοιπόν ότι ο Χαρμίδης, ο οποίος με ακούει τώρα, με εξέπληξε πρόσφατα χορεύοντας σήμερα το πρωί στο σπίτι μου; Είναι αλήθεια, είπε ο Χαρμίδης, ότι εξεπλάγην και μάλιστα φοβήθηκα ότι τρελλαθήκατε. Οταν όμως άκουσα αυτά που μόλις είπατε περί του χορού, δεν έβλεπα την ώρα να δοκιμάσω να σας μιμηθώ, αμέσως μόλις επιστρέψω εις την οικία μου.
Ο Αριστείδης, κατά τον Πλάτωνα, χόρεψε σε μια γιορτή στο σπίτι του τυρράνου Διονυσίου. Ο Σκιπίων ο Αφρικανός ζήτησε να του παρουσιάσουν έναν χορό γεμάτον δύναμη και ζωντάνια. Τέλος, ο ιστορικός Επαμεινώνδας, μεταξύ των άλλων του αρετών δεν ξεχνάει να επιδείξει το ταλέντο του για τη μουσική και τον χορό. Οι μεν άνδρες ήταν περήφανοι για τις επιδόσεις τους σ' αυτή την τέχνη, οι δε γυναίκες την θεωρούσαν απαραίτητο χάρισμα. Η Ελένη όταν απήχθη από τον Θησέα χόρευε σε μια γιορτή της Αρτέμιδος. Η ωραία Πολυμέλη, λέγει ο Ομηρος, ήταν το κόσμημα κάθε χορού. Ο εύθυμος Ερμής την ερωτεύτηκε τρελλά όταν την είδε να χορεύει σε μια γιορτή της Αρτέμιδος.
Ο ποιητής και γεωγράφος Διονύσιος αναφέρει τους χορούς που χόρευαν οι Μικρασιάτισσες στις όχθες του Καϊστρου. Θα δείτε, λέει, γυναίκες που φορούν μια χρυσή ζώνη να χορεύουν σε κύκλο με θαυμάσια τάξη γιορτάζοντας τον Βάκχο και εκτελώντας τους χορούς του. Οι νεαρές χορεύουν ανάλαφρα και τα φορέματά τους ανεμίζουν γεμάτα χάρη στους ανέμους που παίζουν και ψιθυρίζουν γύρω τους. Να η προσωπογραφία των σημερινών Ελληνίδων. Ο χορός στους αρχαίους χρόνους ήταν για τους Ελληνες μια ανάγλυφη μίμηση πράξεων και ηθών. Γι' αυτό ο Λουκιανός θέλει τον χορευτή να είναι συγχρόνως ένας καλός μίμος αλλά και να ξέρει καλά τους μύθους και την ιστορία των θεών.
Σε όλες τις γιορτές τραγουδούσαν τα εγκώμια του θεού που γιόρταζε, ενώ οι χοροί που ακολουθούσαν το τραγούδι περιέγραφαν τα κυριότερα σημεία της ζωής του. Χορευόταν ο θρίαμβος του Βάκχου, οι γάμοι του Ηφαίστου και του Πάλιδος. Οι κοπέλες έλαμπαν κυρίως στις γιορτές του Αδώνιδος, χόρευαν τους έρωτες της Αρτέμιδος και του Ενδυμίωνος, την κρίση του Πάριδος, την απαγωγή της Ευρώπης που την κρατούσε ο Ερως πάνω από τα κύμματα. Οι χοροί αυτοί ήταν σαν κινούμενοι ζωγραφικοί πίνακες, όπου οι χειρονομίες και τα βήματα, οι κινήσεις των χεριών και των ποδιών, όλες οι κάμψεις του σώματος, εξέφραζαν ενδιαφέρουσες καταστάσεις και γεγονότα.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, μερικές οικογένειες στην Αθήνα έδιναν το όνομά τους σε χορούς, όπως τον χορό Οιαντίδη όπου περιγραφόταν μια αξιομνημόνευτη πράξη. Ενας Λακεδαιμόνιος, λέει ο ίδιος συγγραφέας, κατάπληκτος από τα πλούσια σκηνικά των χορών ή των μπαλέτων που εκτελούντο στο θέατρο των Αθηνών, εξεπλάγη με την τρέλλα εκείνων που διαθέτουν για παρόμοιες διασκεδάσεις τόσον κόπο και τόσα έξοδα.
Οι χοροί που χορεύονταν ειδικά στους τόπους όπου γίνονταν αυτές οι γιορτές, καθώς κι εκείνοι που περιέγραφαν εξέχοντα γεγονότα, διατηρήθηκαν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από όσο οι άλλοι. Ολοι οι χορευτές που βλέπουμε σήμερα στην Ελλάδα να κρατιούνται από τα χέρια και να διατρέχουν χορεύοντας τους δρόμους και τις εξοχές, αναπαριστάνουν τους αρχαίους χορούς που ήταν τμήμα της λαϊκής λατρείας.
Από ξέσπασμα χαράς ή από απότομη έμπνευση, πιάνει ο ένας το χέρι του άλλου τραγουδώντας και χορεύοντας. Οι αρχαίοι Ελληνες αποκαλούσαν τον χορό αυτό ένθεο, δηλαδή εμπνευσμένο. Ο Μέλαμπος [Μelampus}, παίρνοντας μαζί του ρωμαλέους νεαρούς που φώναζαν από χαρά και μιμούμενος αυτούς τους ένθεους χορούς, ακολουθεί στα βουνά μέχρι τη Σικυώνα τις κόρες του Προέτου που ο πατέρας τους ήθελε να γιατρέψει από την τρέλλα τους μετ’ αλαλαγμώ και τινθ ενθεώ χορείας (Apoll 1. 2.).
Ο Αδμητος, στον Ευριπίδη, οργανώνοντας μια γιορτή, ζητά να υπάρχουν δημόσιοι χοροί. Οταν ο Αγαμέμνων ανακοινώνει στην κόρη του τη θυσία που ετοιμάζει, τον ρωτά η Ιφιγένεια: Πατέρα μου, δεν θα χορέψουμε τραγουδώντας γύρω από τον βωμό; Σήμερα δεν υπάρχουν γιορτές ή επίσημες εκδηλώσεις όπου οι Ελληνες να μην χορεύουν γύρω από τον βωμό ή τουλάχιστον γύρω από τον ναό κατά το έθιμο των προγόνων τους. Solebant aras Liberi patris Caeterorum Deorum circumgyrare saltantes (Servius ad Georg). Οι Ρωμαίοι δεν είχαν την ίδια γνώμη για τον χορό όπως οι Ελληνες. Ηταν λίγο “Τούρκοι” σε αυτόν τον τομέα, αφού και οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν τον χορό στις τίμιες γυναίκες. Γι’ αυτό ο Σαλούστος στο πορτραίτο της Σεμπρονίας, της φημισμένης συνενόχου του Κατιλίνα, λέγει ότι ξεχώριζε στη μουσική και στο χορό, περισσότερο μάλιστα από όσο επιτρέπεται σε μια τίμια γυναίκα. Psallere & saltareelegantiùsquàmnecesseestprobae.
Είναι τόσο αφοσιωμένοι στο χορό που τίποτα δεν μπορεί να τους κάνει να τον ξεχάσουν. Ενας νέος Ελληνας, ίσως μεθυσμένος, περνώντας την ημέρα του Πάσχα μπροστά από την τουρκική φρουρά επί κεφαλής ενός χορού, συνελήφθη. Του έδωσαν επί τόπου πενήντα ραβδισμούς στις πατούσες και τον απέλυσαν σ' αυτή την κατάσταση. Τον είδαν έκπληκτοι να πηγαίνει αμέσως κουτσαίνοντας και προσπαθώντας με δυσκολία να κρατηθεί όρθιος, να ξαναβρεί την ομάδα του που συνέχιζε να χορεύει για να ξαναπάρει τη θέση του σ' αυτήν.
Αυτές οι γιορτές είναι όργια και σατουρνάλια για τους Ελληνες. Μπορούμε να αναφέρουμε εδώ το εδάφιο του Suétone. Οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας επέμεναν να φωνάζουν Cybiosacte τον Βεσπασιανό. Ηταν το παρατσούκλι ενός από τους βασιλιάδες τους που είχε γίνει γνωστός για την απεχθέστατη τσιγγουνιά του. Στην κηδεία του Βεσπασιανού ο Φαβόρ, ο καλύτερος μίμος, που συνήθιζε να μιμείται τον αυτοκράτορα στις πράξεις και στα λόγια, ρώτησε δημόσια τους αξιωματούχους σε τι ποσό έφταναν τα έξοδα της κηδείας. Οταν του είπαν δέκα χιλιάδες σεστέρσια, αυτός απάντησε: Ας μου δώσουν εκατό και ας με πετάξουν στον Τίβερη.
Παλιά, στις ιδιωτικές συγκεντρώσεις ή στις γιορτές, πάντα το πιο σημαντικό άτομο ήταν εκείνο που έσερνε τον χορό. Η Ηλέκτρα, επικρίνοντας την μητέρα της που παντρεύτηκε τον φονιά του Αγαμέμνονα, λέει στη χορωδία που την ακούει: Αυτή κοροϊδεύει τους θεούς, αφού τολμά να σέρνει επίσημους χορούς κάθε χρόνο τη μέρα που έγινε το έγκλημα...
Υπήρχε διαφορετική χορωδία τραγουδιών και χορών. Ο εγκύκλιος χορός, που τραγουδούσε τον διθύραμβο, χορευόταν με το τραγούδι του ομώνυμου ύμνου προς τιμήν του Βάκχου, με τα χέρια άλλοτε ελεύθερα και άλλοτε πιασμένα. Αρχικά χορευόταν γύρω από τους βωμούς, μετά τον εισήγαγαν στο θέατρο όπου, διατηρώντας το τραγούδι και τον χορό, έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο.
Οι σύγχρονοι Ελληνες φαίνονται να έχουν υιοθετήσει εν μέρει αυτήν την συνήθεια σε περιπτώσεις που τους επιτρέπεται να εκφράσουν την χαρά τους και ακόμα στα δημόσια παιχνίδια τους, στην πονηριά που εμφανίζεται με τη μάσκα της κωμωδίας.
Ω τυχέρες επιτυχίες του τραγικού θεάματος!
Στην Αθήνα γεννήθηκε η αρχαία κωμωδία.
Εκεί ο Ελληνας, γεννημένος παιχνιδιάρης, με χίλια χαρούμενα παιχνίδια
διήλυσε το δηλητήριο των περιφρονητικών χαρακτηριστικών του. (Boil. Art. Poιt.)
Θα ήθελα να μιλήσω για τις τουρκικές γιορτές τις ονομαζόμενες Ντοναλμά, που πραγματοποιούνται με την ευκαιρία της γέννησης ενός παιδιού του Μεγάλου Αφέντη [του Σουλτάνου]. Το γεγονός αυτό ανακοινώνεται με πολλές βολές πυροβολικού. Τα λάβαρα ανεμίζουν στα τείχη του σεραγιού, όλοι οι δρόμοι είναι φωτισμένοι για πολλές μέρες. Ο προθάλαμος κάθε σπιτιού είναι στολισμένος, ο αφέντης του κάθεται εκεί πάνω στο σοφά και προσφέρει αναψυκτικά σε όποιον παρουσιάζεται. Οι σπουδαιότεροι στην κοινωνία ξεχωρίζουν από την μεγαλοπρέπεια και την αφθονία τους. Δεν νομίζω πως είναι δυνατόν να δει κανείς επανάσταση πιο ταχεία και ολοκληρωτική από αυτή που γίνεται μ' αυτή την αφορμή στα τουρκικά ήθη. Ενας λαός θλιμμένος, σοβαρός, καθόλου ευπρόσιτος, αρχίζει να χαμογελάει, γίνεται ξαφνικά ευγενής, εξυπηρετικός, αγαπητός. Ο Αφέντης, κρυμμένος ή παρών, χαμογελάει σε όλους. Οι Ελληνες έχουν τινάξει τις αλυσίδες τους, η ελευθεριότητα μένει ατιμώρητη, παίρνουν εκδίκηση από τους καταπιεστές τους, τολμούν να τους εμπαίζουν δημόσια. Συναντούμε στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης Ελληνες θαυμάσια ντυμένους να παριστάνουν το Μεγάλο Βεζύρη και τους μεγάλους αξιωματούχους της Αυτοκρατορίας ακολουθούμενους από τη συνοδεία τους, με την πιο εξεζητημένη ακρίβεια. Φανερώνουν έτσι με τον πιο εμφανή τρόπο τις καταχρήσεις του δεσποτισμού και τον τρόπο που απονέμεται η δικαιοσύνη. Την παρουσιάζουν έτοιμη να καταδικάσει τον φτωχό αθώο κατηγορούμενο, για να σώσει τον πλούσιο ένοχο. Οι Τούρκοι διασκεδάζουν μ' αυτές τις σκηνές που τους εξευτελίζουν. Σε κάθε άλλη περίοδο, η παραμικρή αμφίβολη λέξη θα κόστιζε τη ζωή του σε έναν Ελληνα.
Ξαναγυρίζω στο απόσπασμα του Suétone. Στη Ρώμη των αυτοκρατόρων άφηναν τη σάτιρα να δικάζει τους πρίγκηπες μετά το θάνατό τους. Οι διάδοχοί τους είχαν ανάγκη από ένα πιο επιβλητικό μάθημα για να συγκρατούνται. Το βρίσκουμε στην Αίγυπτο, όπου έκαναν τη δίκη του πεθαμένου βασιλιά επάνω από το φέρετρό του πριν τον πάνε στον τάφο. Εκεί άκουγες τα υπέρ και τα κατά, τα παράπονα και τους επαίνους. Η δικαιοσύνη έπαιρνε την απόφαση για το τι θα κρατούσε σε μνήμη του, αυτή όριζε τη θέση του ανάμεσα στους καλούς βασιλιάδες ή στους τυράννους. (Αυτήν την παρατήρηση την έκανε στην Κωνσταντινούπολη ένας από τους γιους μου, που έγραψε επιστολές σχετικά με τους Τούρκους).
Μετά την πτώση του ελληνικού θεάτρου, τα απομονωμένα χορικά του εξελίχθηκαν στους κυκλικούς χορούς που οι σύγχρονοι Ελληνες διατήρησαν πιστά. Ετσι λοιπόν χορεύουν ακόμα, είτε τραγουδώντας είτε με συνοδεία λύρας, με τα χέρια ελεύθερα ή πιασμένα. Αλλά οι χοροί δεν γίνονται πια γύρω από το βωμό του Βάκχου ούτε των άλλων προγονικών θεοτήτων, πραγματοποιούνται γύρω από μια γέρικη βελανιδιά, κάτω από τη σκιά της οποίας στις πιο επίσημες γιορτές αναβιώνουν τα αρχαία όργια με στεφάνια λουλουδιών στο κεφάλι, ενώ παραδίνονται σχεδόν στις ίδιες απολαύσεις με τους αρχαίους Ελληνες.
Σήμερα ακόμα, βλέπουμε σ’ αυτούς μια λεπτομερή εικόνα αυτών των χορωδιών των ελληνίδων νυμφών, που κρατημένες από το χέρι χορεύουν σε ένα χωράφι ή στο δάσος. Ετσι απεικονίστηκε η Αρτεμις από τους ποιητές στους λόφους της Δήλου ή στις όχθες του Ευρώτα ανάμεσα στις νύμφες της συνοδείας της.
Υπήρχε στους Ελευσίνιους ένα πηγάδι ονομαζόμενο Καλλιχόρη, γύρω από το οποίο οι γυναίκες της Ελευσίνας είχαν καθιερώσει την εκτέλεση χορών και μουσικών χορωδιών προς τιμήν της θεάς. Είδα στο Πριγκηπονήσι, όπου οι Ελληνες έχουν ένα κοινόχρηστο πηγάδι έξω από το χωριό, τις νεαρές κοπέλες που συγκεντρώνονται εκεί για να πάρουν νερό το βράδυ να χορεύουν τραγουδώντας. Ο Αριστοτέλης, αναφερόμενος από τον Βίνκελμαν, λέει ότι τα κοινά πηγάδια διατηρούν την φιλία ανάμεσα στους ανθρώπους της γειτονιάς. Συμπληρώνει ότι οι αρχαίοι είχαν τραγούδια που τραγουδούσαν ενώ έπαιρναν νερό, που τα ονόμαζαν “τραγούδια του σκοινιού του πηγαδιού”.
Τον κυκλικό χορό, που είναι ο πιο συνηθισμένος, τον συναντούμε αρκετά συχνά στους αρχαίους συγγραφείς. “Οι Θυάδες, λέει ο Παυσανίας, είναι γυναίκες της Αττικής που μαζί με γυναίκες των Δελφών πηγαίνουν κάθε χρόνο στον Παρνασσό και χορεύουν είτε στο δρόμο είτε στην Πανοπία, όλες μαζί ένα είδος κυκλικού χορού” (Ιδε MusaeumFlorent, tom. 2., tab. 7, n. 1). Eπίσης, ο Ομηρος αναφέρει μιλώντας για την Πανοπία ότι ήταν μια πόλη πασίγνωστη για τους χορούς της.
Οι κυριότεροι χοροί που εκτελούται σήμερα στην Ελλάδα είναι ο Καντιώτης, ο Ελληνικός Χορός, ο Αρναούτικος, οι Χοροί της Υπαίθρου, ο Βλάχικος και η Πυρρίχη. Οι δύο πρώτοι χοροί μοιάζουν πολύ μεταξύ τους και φαίνονται σαν αντίγραφο ο ένας του άλλου, ωστόσο οι μελωδίες είναι διαφορετικές. Μια νεαρή κοπέλα οδηγεί πάντα τον χορό κρατώντας ένα μαντίλι ή ένα μεταξωτό κορδόνι. Ο χορός αυτός, ο παλαιότερος από όλους, δεν λείπει από τον Ομηρο (Ιλιάδα L 1), στην περιγραφή της περίφημης ασπίδας του Αχιλλέα. “Μεταξύ άλλων θεμάτων, λέει, ο Ηφαιστος παριστάνει με μια αξιοθαύμαστη ποικιλία έναν χορό όμοιο μ’ αυτόν που εφεύρε ο ευφυής Δαίδαλος για την γοητευτική Αριάδνη στην πόλη της Κνωσού. Νέες και νέοι πιασμένοι από το χέρι χορεύουν όλοι μαζί. Οι κοπέλες είναι ντυμένες με ελαφρά υφάσματα και φορούν χρυσή κορώνα στο κεφάλι. Οι νέοι φορούν πανέμορφα ρούχα με πολύ λαμπερά χρώματα. Αλλοτε αυτή η ομάδα χορεύει σε κύκλο, με τέτοια ακρίβεια και σβελτάδα που η κίνηση ενός τροχού δεν είναι πιο ομαλή και πιο γρήγορη. Αλλοτε ο κύκλος ανοίγει και όλοι αυτοί οι νέοι κρατημένοι από τα χέρια διαγράφουν με τις κινήσεις τους μια απειρεία στροφών και περιστροφών”.
Κάπως έτσι περίπου χορεύεται ο Καντιώτης σήμερα. Ο σκοπός είναι απαλός και αρχίζει αργά, στη συνέχεια εξελίσσεται σε πιο γρήγορο και πιο ζωηρό. Η κοπέλα που σέρνει τον χορό διαγράφει ποικίλες φιγούρες και περιγράμματα προσφέροντας ένα θέαμα ευχάριστο αλλά και συνάμα ενδιαφέρον.
Από τον Κρητικό προέρχεται ο Ελληνικός Χορός, τον οποίον έχουν διατηρήσει οι νησιώτες. Για να επιβεβαιώσει κανείς την σύγκριση, αρκεί να δει πώς ο χορός αυτός του Δαιδάλου δημιούργησε στην αρχαιότητα έναν άλλον που δεν είναι παρά μια πιο σύνθετη απομίμηση του ίδιου σχήματος.
Στον Ελληνικό Χορό, τα κορίτσια και τα αγόρια εκτελούν τα ίδια βήματα και τις ίδιες φιγούρες χορεύοντας χωριστά. Στη συνέχεια οι δύο ομάδες ενώνονται και αναμιγνύονται για να σχηματίσουν έναν κοινό κύκλο. Μια κοπέλα σέρνει τότε τον χορό κρατώντας έναν νέο από το χέρι. Παίρνει ένα μαντίλι ή μια κορδέλα της οποίας κρατούν ο καθένας μια άκρη. Οι υπόλοιποι, που συνήθως είναι πολλοί, περνούν και ξαναπερνούν ο ένας μετά τον άλλο τρέχοντας κάτω από το μαντίλι. Στην αρχή προχωρούν αργά και κυκλικά. Κατόπιν η πρωτοχορεύτρια, αφού έχει κάνει πολλές στροφές, τυλίγει τον κύκλο γύρω της. Η τέχνη της έγκειται στο να ξετυλίξει τη σειρά και να εμφανιστεί πάλι ξαφνικά επί κεφαλής του χορού επιδεικνύνοτας θριαμβευτικά το μεταξωτό της μαντίλι, όπως ακριβώς ξεκίνησε.
Μαντεύετε λοιπόν το θέμα που ήθελαν να αναπαραστήσουν με αυτόν τον χορό, που είναι μια απεικόνιση του Λαβύρινθου της Κρήτης; Ο Θησέας στην επιστροφή του από την εκστρατεία στο νησί αυτό, αφού απελευθέρωσε τους Αθηναίους από τον ζυγό που τους είχε επιβληθεί από τους Κρήτες, νικητής του Μινώταυρου και κύριος της Αριάδνης, έκανε μια στάση στη Δήλο. Εκεί, αφού θυσίασε στην Αφροδίτη και της αφιέρωσε ένα άγαλμα που του δώρησε η ερωμένη του, χόρεψε με τις αθηναίες κόρες έναν χορό που την εποχή του Πλούταρχου χορευτόταν ακόμα στη Δήλο, και στον οποίο μιμούνταν τις στροφές και τους μαιάνδρους του Λαβύρινθου. Αυτός ο χορός, σύμφωνα με τον Δικαίαρχο, ονομαζόταν στη χώρα αυτή Γέρανος. Ο Θησέας τον χόρεψε γύρω από τον βωμό που ονομαζόταν Κέρατον γιατί ήταν κατασκευασμένος από κέρατα ζώων. Ο Καλλίμαχος, στον ύμνο του για την Δήλο (V 307) αναφέρει αυτόν τον χορό και λέει ότι ο Θησέας δημιουργώντας τον έσυρε πρώτος τον χορό.
Η κα. Ντασιέ πιστεύει ότι τον ονόμασαν Γέρανο εξαιτίας του σχηματισμού του, γιατί αυτός που τον οδηγεί επί κεφαλής διπλώνει και αναδιπλώνει τον κύκλο με σκοπό να μιμηθεί τις στροφές του Λαβύρινθου. Με τον ίδιο τρόπο, όταν οι γερανοί πετούν σε σμήνος, βλέπουμε πάντα έναν επί κεφαλής, τον οποίο οι άλλοι ακολουθούν σχηματίζοντας κύκλο. Μερικοί μπέρδεψαν τον Γέρανο με τον Χορό του Θησέα. Οι γερανοί φεύγουν από την Ελλάδα την άνοιξη. “Κοιτάξτε, λέει ο Ανακρέων, πώς επιστρέφουν οι γερανοί” (Od 37). Οι Ελληνες, τότε όπως και σήμερα, βιάζονταν να χορέψουν στα χωράφια μόλις αυτά ξαναπρασίνιζαν. Επομένως, εφόσον ο χορός γι' αυτούς ήταν πάντα μια μίμηση, γιόρταζαν την επιστροφή την άνοιξης με χορούς που μιμούνταν τα πράγματα που τους συγκινούσαν περισσότερο. Και βέβαια ήταν η αναχώρηση των γερανών που τους ανήγγειλε τις όμορφες ημέρες.
Ο Μεζιριάκ, στις παρατηρήσεις που έκανε σχετικά με τον εν λόγω χορό, τον ονομάζει επίσης Γέρανο. Κατά τον Ησύχιο, εκείνος που σέρνει αυτόν τον χορό των Δηλίων ονομάζεται γερανουλκός. Ο Ευστάθιος, αναφερόμενος στο 18ο βιβλίο της Ιλιάδος, λέγει ότι παλιά οι άντρες και οι γυναίκες χόρευαν χωριστά και ότι ο Θησέας πρώτος έβαλε να χορέψουν μαζί τα κορίτσια και τα αγόρια που έσωσε από τον Λαβύρινθο, με τον τρόπο που ο Δαίδαλος τους είχε διδάξει.
Βλέπουμε στο βιβλίο “Αρχαία μνημεία” του κ. Βίνκελμαν, στην εικόνα 99, ένα αρχαίο αγγείο όπου ο Θησέας αναπαριστάται μπροστά στην Αριάδνη. Ο ήρωας κρατάει τον περίφημο μίτο (κουβάρι) που θα τον βοηθήσει να βγει από τον Λαβύρινθο στην Κρήτη. Η Αριάδνη, ντυμένη σαν χορεύτρια με καφτάνι, ελληνικό ένδυμα που σφίγγει το σώμα και κατεβαίνει μέχρι τις φτέρνες, κρατάει ένα κορδόνι με τα δυο της χέρια, ακριβώς όπως η σημερινή χορεύτρια που σέρνει και αρχίζει τον Ελληνικό Χορό.
Ο Ομηρος, λέει ο Παυσανίας, συγκρίνει τους χορούς που είναι χαραγμένοι από τον Ηφαιστο πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα με εκείνους που ο Δαίδαλος είχε συνθέσει για την Αριάδνη, γιατί δεν γνωρίζει τίποτε τελειότερο σ' αυτό το είδος. Στην Κνωσσό, λέει σε ένα άλλο σημείο, διατηρείται ένα άλλο είδος χορού, το οποίο αναφέρεται στην Ιλιάδα του Ομήρου και που ο Δαίδαλος είχε δημιουργήσει για την Αριάδνη. Ετσι λοιπόν, βλέπουμε ακόμα και σήμερα στον Ελληνικό Χορό την τρυφερή Αριάδνη να οδηγεί τον Θησέα της δείχνοντάς του τις στροφές που πρέπει να ακολουθήσει. Η πιο ικανή δε χορεύτρια είναι εκείνη που αυξάνει την πολυπλοκότητα κάνοντας να διαρκέσουν περισσότερο οι συνθήκες του χορευτικού Λαβύρινθου.
Μερικές φορές, ενώ οι χορευτές είναι πιασμένοι με τις χορεύτριες σε έναν κύκλο, χωρίζονται για να σχηματίσουν δύο κύκλους. Αυτό το είδος χορού ονομάζεται όξωμέσα. Κάπου-κάπου οι χορευτές σηκώνουν τα χέρια ψηλά χωρίς να διαλύσουν τον κύκλο. Οι κοπέλες, πιασμένες όλες από τα χέρια, περνούν από κάτω, χορεύουν μπροστά τους και στη συνέχεια επιστρέφουν και πιάνονται στον ίδιο κύκλο. Δεν βλέπουμε εδώ την ομάδα του Θησέα που χωρίζεται και πάλι ενώνεται; Να λοιπόν η προέλευση αυτού του Ελληνικού Χορού. Ο Δαίδαλος αρχικά τον συνέθεσε για την Αριάδνη, σαν μίμηση του περίφημου έργου του. Η Αριάδνη στην συνέχεια τον χορεύει με τον Θησέα σε ανάμνηση της επιτυχημένης επιστροφής του από τον κρητικό Λαβύρινθο. Μπορεί ο Λαβύρινθος να μην υπάρχει πια, αλλά ο χορός που τον αναπαριστά διατηρείται απαράλλακτος.
Tuintereasrestimductanssaltabis [ ...?] λέει στους “Αδελφούς” η Δημία [Demee] στον Μίκιο [Micion] για να τον ειρωνευτεί που παντρεύοντας το γιο του θέλει να πάρει στο σπίτι του χορεύτριες. Εάν ο κύριος Ντονά [Donat] και η κυρία Ντασιέ είχαν δει τους σημερινούς Ελληνες να χορεύουν, δεν θα τους ήταν τόσο δύσκολο να εξηγήσουν το restimductans, γιατί είναι προφανές ότι το να σέρνεις το χορό και το να κρατάς το κορδόνι σήμαινε ακριβώς το ίδιο πράγμα. Ο χορός αυτός εκτελείται τέλεια στη Νάξο. Στον Μυστρά, την αρχαία Σπάρτη, οι κοπέλες από σεμνότητα δεν πιάνονται με τα αγόρια από το χέρι αλλά μέσω ενός μαντιλιού, και συχνά χορεύουν τραγουδώντας ή με τη συνοδεία φλογέρας (Laced. anc & nou. t. I.p. 223).
Στην ύπαιθρο, ένας βοσκός μπαίνει στο κέντρο του κύκλου των χορευτών παίζοντας φλoγέρα ή τσαμπούνα και εκείνοι χορεύουν γύρω του. Αυτός ο χορός είναι πιο ζωντανός και ζωηρός από τους άλλους. Για τον λόγο αυτόν, σύμφωνα με τον Λουκιανό, οι Σπαρτιάτες με αυτόν τον χορό ολοκλήρωναν όλες τους τις ασκήσεις. Τότε, μας λέει, ένας μπαίνει στη μέση των νέων και παίζοντας τη φλογέρα αρχίζει τον χορό, όπου χορεύει παίζοντας. Εκείνοι τον ακολουθούν εκτελώντας διάφορες κινήσεις πολεμικές ή ελεύθερες. Το ίδιο το τραγούδι που λένε παίρνει την ονομασία του από την Αφροδίτη και τον Ερωτα, οι οποίοι με αυτόν τον τρόπο παίρνουν μέρος.
Ο Αθήναιος μιλάει για τον υπορχηματικό χορό, που ήταν σοβαρός και αργός, και που οι Ελληνες, ιδίως οι Λακεδαιμόνιοι, εκτελούσαν τραγουδώντας στίχους, οι άντρες πιασμένοι από το χέρι με τις γυναίκες. Οι σύγχρονοι Ελληνες έχουν επίσης μουσικούς σκοπούς και στιχάκια φτιαγμένα για να συνοδεύουν αυτό το είδος χορού.
Οι Ελληνες έχουν ένα άλλο είδος χορού, που τον ονομάζουν Αρναούτικο. Είναι ένας αρχαίος στρατιωτικός χορός. Γνωρίζουμε ότι κατά την αρχαιότητα είχαν πολλούς χορούς αυτού του είδους και μάλιστα ότι πήγαιναν στον πόλεμο χορεύοντας, όπως οι Λουζιτάνιοι για τους οποίους μιλάει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης. Τον Αρναούτικο τον σέρνει ένας άντρας και μια χορεύτρια. Αυτός που τον σέρνει κρατά στο χέρι ένα μαστίγιο κι ένα μπαστούνι. Κινείται έντονα, εμψυχώνει τους υπόλοιπους, τρέχει γρήγορα από τη μιαν άκρη στην άλλη κτυπώντας με τα πόδια και κροταλίζοντας το μαστίγιο, ενώ οι άλλοι με τα χέρια πλεγμένα τον ακολουθούν κάνοντας το ίδιο βήμα αλλά πιο ήρεμα.
Οι Λακεδαιμόνιοι, λέει ακόμη ο Λουκιανός, είχαν έναν χορό που τον έλεγαν Ορμος. Χορευόταν από νέες και νέους. Ο νεαρός άντρας που έσερνε τον χορό έκανε πολεμοχαρείς φιγούρες, ενώ το νεαρό κορίτσι ακολουθούσε με πιο σεμνά και ήπια βήματα, σαν να ήθελε να απεικονίσει την αρμονία και την σύζευξη της δύναμης με την νηφαλιότητα.
Μερικές φορές σε αυτόν τον χορό ένας λυριστής οδηγεί τη χορευτική ομάδα, και οι χορευτές τον ακολουθούν ρυθμίζοντας τα βήματά τους στον ήχο του οργάνου. Ο Αθήναιος περιγράφει παρόμοια τον χορό που οι Ελληνες ονόμαζαν Οπλοποιία, ένα είδος Πυρρίχης ή στρατιωτικού χορού. Ενας άντρας έπαιζε τη λύρα, ενώ οι υπόλοιποι εκτελούσαν γύρω του έναν από τους ανδρικούς ζωηρούς χορούς που αποτελούν μέρος των ασκήσεων προετοιμασίας για τον πόλεμο.
Ο γνήσιος στρατιωτικός χορός είναι η Πυρρίχη, για την οποία λέγεται ότι ο Πύρρος, βασιλιάς της Ηπείρου που είχε έναν μακροχρόνιο πόλεμο με τους Ρωμαίους, ήταν ο εφευρέτης της. Σύμφωνα με την κυρία Ντασιέ, ήταν πολύ πιο παλαιός, εφόσον στο δέκατο έκτο βιβλίο της Ιλιάδας σε μια σκηνή μάχης ο Αινείας, έχοντας αστοχήσει στοχεύοντας τον Μηρίωνα τού λέει: “Εάν σε είχα κτυπήσει, Μηρίωνα, το δόρυ μου θα έβαζε αμέσως τέλος στον χορό σου, όσο άξιος χορευτής κι αν είσαι”. Η κα. Ντασιέ παρατηρεί ότι ο Αινείας περιπαίζει έτσι τον Μηρίωνα γιατί ήταν από την Κρήτη, και οι Κρήτες, όπως προσθέτει, είχαν ένα χορό, την Πυρρίχη, την οποία εκτελούσαν πάνοπλοι. Υπήρχαν πολλοί χοροί με αυτή την ονομασία. Ο Ξενοφών, μιλώντας για τον χορό που χόρεψαν οι Θράκες στο συμπόσιο του πρίγκηπα της Σελευκίας [?]**** [Seuthes] , λέει ότι τον χόρευαν άντρες ένοπλοι, πηδώντας ανάλαφρα με τους ήχους του αυλού, ότι απέκρουαν με τις ασπίδες τους και ότι έδιναν κτυπήματα με ιδιαίτερη επιδεξιότητα.
Δεν είναι πλέον οι πραγματικοί Ελληνες, τώρα υπόδουλοι και συνηθισμένοι στον ζυγό, αλλά οι κατακτητές της Ελλάδος που οικειοποιήθηκαν τους στρατιωτικούς χορούς. Η Πυρρίχη χορεύεται σήμερα από τους Τούρκους και από τους Θράκες, οι οποίοι οπλισμένοι με ασπίδες και πολύ μικρά σπαθιά, πηδούν ελαφρά στον ήχο αυλών και δίνουν ή αποκρούουν κτυπήματα με εκπληκτική ταχύτητα και ευλυγισία. Ετσι, μόνον οι Τούρκοι ασκούνται στην Πυρρίχη, καθώς επίσης στην πάλη, στο τρέξιμο κλπ. Υποτάσσοντας τους Ελληνες, φαίνεται ότι πήραν από αυτούς όλα όσα χρησίμευαν κάποτε στο να διαμορφώνουν και να διατηρούν σ’ αυτούς την τάση προς στρατιωτικά γυμνάσματα.
Δεν θα σας δυσαρεστήσει, κύριε, να λάβετε καταγραμμένη την μελωδία της Πυρρίχης όπως χορεύεται στην Κωνσταντινούπολη. Θα είναι τουλάχιστον κάτι καινούργιο για σας, εφόσον δεν την είδα πουθενά αλλού. Συνάπτω τις μελωδίες όλων των χορών που σας περιέγραψα, έτσι ώστε να μην υπάρχει καμία έλλειψη σ’ αυτό το άρθρο.
Ωστόσο βρίσκουμε ακόμη απομεινάρια των πυρρίχιων χορών στην περιοχή που ονομάζεται Μάνη - ή μάλλον Μάινη - και στον Μυστρά, τόπο που κάποτε οι Σπαρτιάτες τόσο δόξασαν. Δεν πρέπει να συγχέουμε την Μάνη με τον Μυστρά. Αυτή η πόλη κατοικείται από Ελληνες, μεταξύ των οποίων πολλοί είναι πλούσιοι και είναι ιδιαίτερα υποταγμένοι στην Υψηλή Πύλη. Αντίθετα, οι Μαϊνώτες είναι άγριοι, αδάμαστοι και κλέφτες. Είναι οι απόγονοι των Λακεδαιμονίων που απελευθερώθηκαν από τον Αύγουστο και ονομάστηκαν Ελευθερολάκωνες. Πήραν το όνομα Μαϊνώτες από ένα κάστρο ονομαζόμενο Μάινα στη δυτική πλαγιά του Ταϋγέτου. Η περιοχή κατοικείται ακόμη από Ελληνες βάρβαρους, που κυβερνώνται από δικούς τους νόμους και, μην μπορώντας να τα βάλουν με μια αυτοκρατορία της οποίας η δύναμη θα τους εξουθένωνε, αρκούνται στο να διατηρούν την ανεξαρτησία τους και αποτελούν τους πιο επικίνδυνους πειρατές του Αρχιπελάγους.
Ο κύριος de Peyssonnel [ο De Peyssonnel είχε διατελέσει πρόξενος της Γαλλίας στη Σμύρνη και πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη. Ηταν μέλος της Γαλλικής ακαδημίας Επιγραφών. Είχε δώσει πληροφορίες για τους ελληνικούς χορούς στον Aug. deGuys] βρήκε τους ίδιους πυρρίχιους χορούς στους Σφακιώτες, οι οποίοι είναι οι αρχαίοι Κρήτες, λαοί φιλοπόλεμοι και διαφορετικοί από τους υπόλοιπους Ελληνες της Κρήτης. Θα τους δούμε στην “Ιστορία της Κρήτης” του, την οποία δεν έχει εκδόσει ακόμη.
Οι καλύτεροι ναύτες και οι καλύτεροι στρατιώτες του ναυτικού που έχουν οι Τούρκοι προέρχονται από τους Ελληνες. Στις ταβέρνες, όπου πίνουν πάντα υπερβολικά, δεν υπάρχει περίπτωση να πιουν χωρίς να χορέψουν με τη συνοδεία κάποιου μουσικού οργάνου. Τους βλέπει κανείς να τρικλίζουν όπως ακριβώς στους βακχικούς και στρατιωτικούς χορούς που περιγράφουν οι αρχαίοι συγγραφείς.
Μεταξύ αυτών των χορών πρέπει να καταχωρήσουμε τον Ιωνικό Χορό, τον οποίο χόρευαν σύμφωνα με τον Αθήναιο (14, 6) όταν είχαν ανάψει από το κρασί. Ωστόσο ήταν πιο ανάλαφρος και πιο κανονισμένος από τους άλλους χορούς. Είναι ένα είδος pas-de-deux το οποίο βλέπουμε να χορεύεται μέχρι σήμερα στην Σμύρνη και στην Μικρά Ασία, όπου η προτίμηση για τους λάγνους χορούς διατηρείται. Motus doceri gaudes Ionicos / Mesura virgo, & fingitur artibus / Jam nunc, &c. (Horat. od. 3. l. 9.) Ας προσθέσουμε, χωρίς να περιγράψουμε εδώ όσα η αξιοπρέπεια δεν επιτρέπει να λέγονται, ότι οι Τούρκοι έχουν κρατήσει κατ’ αποκλειστικότητα, για τη διασκέδαση των ιδίων και των γυναικών που κρατούν κλεισμένες, εκείνους τους λάγνους και περιπαθείς χορούς που εκφράζουν ό,τι μπορεί να ερεθίσει τις αισθήσεις.
Αλλά θα με απαλλάξετε, κύριε, από το να σας μιλήσω για εκείνα τα είδη χορών που δυστυχώς η κατάπτωση των ηθών διατήρησε με κάθε πιστότητα, και τα οποία οι Τούρκοι ευχαριστούνται να παραγγέλουν να εκτελούνται μπροστά τους.
Οι Ελληνες χορεύουν επίσης τον Βλάχικο, χορό πολύ παλιό στην περιοχή από όπου πήρε το όνομά του. Αυτός ο χορός, του οποίου το βήμα είναι συνέχεια το ίδιο και δεν μοιάζει με κανέναν άλλον ελληνικό χορό, είναι αρκετά ευχάριστος όταν εκτελείται σωστά και με την ακρίβεια που απαιτεί. Θα μπορούσε κάλλιστα να προέρχεται από τους Δάκες, οι οποίοι ζούσαν στην Βλαχία κατά την Αρχαιότητα.
Από τους πάμπολλους χορούς που είχαν εφεύρει οι Αρχαίοι Ελληνες, αυτοί είναι οι χοροί που διατηρούνται σήμερα. Η απλή σύγκριση με τους αρχαίους χορούς μπορεί να τους δώσει κάποια αξία ή να προσελκύσει το ενδιαφέρον εκείνου που, όταν τους είδε να χορεύονται στην ίδια τη χώρα τους, εξεπλάγη περισσότερο με την αξία που έχει αυτή η ομοιότητα παρά με την αξία της εκτέλεσής τους. Ο κ. Λε Ρουά, ο οποίος είδε όπως κι εγώ τον Ελληνικό Χορό, δεν μπόρεσε να μην τον συγκρίνει με τον αρχαίο και να τον αναπαραστήσει μπροστά στο Φανάρι του Δημοσθένη (“Μνημεία της Ελλάδος”, εικ. 13, σελ. 23).
Country wedding (Noce champêtre) - 1783
Copper engraving by Laurent from a drawing by David Massil, 16 x 20 cm. Pierre-Aguste Guys: Voyage littéraire de la Grèce, ou lettres sur les grecs, anciens et modernes, avec un parallèle de leurs moeurs, 3e édition, 1e volume. Paris, 1783.
Χωριάτικος γάμος - 1783
Χαλκογραφία του Laurent από σχέδιο του David Massil, 16 x 20 εκ. Pierre-Aguste Guys: Voyage littéraire de la Grèce, ou lettres sur les grecs, anciens et modernes, avec un parallèle de leurs moeurs, 3e édition, 1e volume. Paris, 1783.
Ceremony of a Greek wedding in the village of Belgrade, near Constantinople (Cérémonie de mariage grec dans le village de Belgrade, près de Constantinople) - 1785~
Watercolor, pencil and pastel by Chiara Mayer, née Barthold (England), 41 x 57 cm. Privatecollection.
Τελετή ελληνικού γάμου στο χωριό Βελιγράδι, κοντά στην Κωνσταντινούπολη - 1785~
Υδατογραφία, μολύβι και παστέλ της ChiaraMayer το γένος Barthold (Αγγλία), 41 x 57 εκ. Ιδιωτική συλλογή.
Elisabeth Lady Craven
Craven, Elisabeth Lady: A journey through the Crimea to Constantinople in a series of letters, in the year 1786. London, Robinson, 1789.
p. 264-265
A circular dance by girls in Athens, 1786
In the evening, the Athenian girls were invited to perform before me the ancient dance called Ariadne’s dance - A more stupid performance as a dance I never saw; but I can conceive that the pantomime of it represents the despair of Ariadne, when she saw herself forsaken - A woman, that is to say she who is the most esteemed dancer, gets up, and with a handkerchief in one hand, waves it about in a languid manner; with the other she holds the hand of a second, who leads a third, and so on - they move in a string, ten, twelve, six, eight, the number is indifferent, and this female line moves in a circle, or according to the direction it shall please the girl with the handkerchief to give; her eyes are fixed on the ground, and her step is a sort of swim or sink - the music is as dull and uniform as her steps, which like her eyes, never lose the ground -
A sweet little Greek, a girl of five years old, the adopted child of Madame Rogne, the French Consul’s sister, joined in this dance, and then came and sat in my lap, and went to sleep in my arms - she was something like my Keppel, and her little caresses gave me more pleasure than all the languid figures of the dancers before my eyes -
Alessandro Bisani
Bisani, Alessandro (?): A picturesque tour through parts of Europe, Asia and Africa, written by an Italian Gentleman, with plates by James Stuart. London, 1793.
p. 48
Circular dance by Greek country girls round a musician, 1788
Some Greek country girls, very singularly dressed, came likewiseto see us. Over a woollen robe with a white ground intermixed with several glaring colours, they wore a sort of loose gown without sleeves, of the same stuff, which in part covered thebosom, the rest of which was half concealed by a necklace ofTurkish coins, intermixed with antique medals; their hair,interwoven with flowers, hung loosely over their shoulders. Theyformed a circular dance round a musician, who, with his lute,modulated a tune suited to their steps, and sung diverscouplets, which they repeated after him.
...
p. 84
The ancient Bacchanalia revived by the Greeks at their festivals, 1788
Even revelation itself has been unable to extinguish, in the modern Greeks, that powerful propensity towards superstition which so eminently distinguished their ancestors. It is true, that, as every thing has degenerated among them, they have nothing now to set in competition with the Saturnalia and Cerealia, and those numerous other festivals of old, no less grateful to the mind than to the heart. Yet the ancient toleration being left out of the question, they still retain many superstitious rites and ceremonies, which bear some affinity to those of antiquity. What they may boast as exclusively their own,are frequent Lents and confessions, their paying paras forabsolution, and damning all those who are not of the same religion as themselves; and especially the Latins and the Pope, whom they solemnly excommunicate once a year. To thetemples of Theseusand Minerva have succeeded those of St. Georgeand Panagia, whom they respect very much; though they are not alittle discontented, if they do not grant them whatever theyask. During the festivals dedicated to these saints, the ancientBacchanalia are revived; for their sole occupation thenconsistsin singing, dancing, feasting, and praying. They pay the Turksa tax, which perhaps is more galling to them than the loss oftheir liberty, for permission to enjoy themselves withoutrestraint during this season.
...
p. 88
Greeks after the plague at Smyrna, August 1788
Midsummer being over, the plague has now ceased; for this kind of putrid fever loses its malignancy as the intense heat of theseason decreases. The Greeks have now forgotten that this contagion exercised its furyamongst them, as one may say, only amoment ago; that it tore from their affectionate arms theirfriends and relations; that their own lives were divided between the despair excited by these losses, and the constant apprehension of falling victims themselves to a similar fate. They are now in high spirits: they dance, sing, and play, and think only of enjoying the pleasures of life; in which they do right. In the evening the air resounds with the harmony of their voices attuned to musical instuments, so that one would imagine their days pass in a continual round of feasting and merriment.
...
p. 102
The charms of social intercourse among the Greeks of Smyrna, 1788
The Greeks never apply to any study, for they are better employed: they sing, they pray, and they dance; and all this amuses andrecreates their minds. Few of them, therefore, can attendproperly to physic; and they have not a single able plysicianamong them.
Smyrna is a pleasant spot to a foreigner who travels either for instruction or amusement, as agreeable society is to be met with,both in the town and the country,where diversions of every kindmay be found. The consuls and merchants every night giveavant-soupers, in which the charms of social intercourse areheightened by those of dancing and singing. The women of qualityhere, unite the character of faithful wives to that of tendermothers: you would believe them to be the same that Homer hasdescribed. Their chief employment is embroidery, in whichthey excel. Several of the young ladies draw neatly; and thegreater part of them play on the forte piano, or the guitar.Besides their own language they speak French, and some of them understand English and Italian.
...
p. 130
Boys in Greek taverns, 1788
War has rendered the Turks more religious; for superstition alwaysderives force from public calamity. Government have ordered the tavernswhich they formerly tolerated to be shut. These public places werekept by Greeks, who, to increase their custom, often procuredboys to dance in them. They were indeed forbidden to sell wine toa true believer; but every body knows that a tavern is not aplace where one ought to look for water. Besides, the Turks candrink brandy; for, as they say, Mahomet prohibited only wine:and by this evasion they can quiet their consciences. Some of them,however do drink wine. It must be allowed to every religion, tohave some sinners and infidels among its pretended votaries.
...
p. 135
Crusaders in the church of Saint Sophia, Constantinople, 1788
There is no longer any mosaic work in the dome; what remained ofit having been destroyed by the avarice or superstition of theTurks. In a corner of the gallery there is however a room, theroof of which is adorned with some indifferent figures in mosaicwork. The articles of belief, and the name of God, of Mahomet, and of the four legislators, Hali, Osman, Omar, and Abube-Kier,are inscribed in large golden characters in various parts of the mosque. As it was prayer time, we saw several Turks sittingtogether in groups, who were reading the Koran to boys, orinstructing them to read it; but we saw no women. It was inthis church, as I have somewhere read, that the French dancedduring the Crusades, with women who followed the army; one of whom, seating herself in the patriarchal chair, sung psalms,which were not of a very edifying nature.
...
p. 180-183
Embassy balls and dervishes at Constantinople, 17/01/1789
The new year has introduced with it fine weather and amusement.The ambassadors, and some of the Greeks and Franks, often givemagnificent suppers, and balls, which abound with all thedelights of social intercourse. In order to complete thediversions of the carnival, they have even formed masquerades.These balls are often frequented by young interpreters, whosegrotesque air and presbyterial capswould make Heraclitushimself laugh. As to the music, it is not good enough to befound fault with. The musicians perceiving that the companydance with great pleasure, conceive it to be owing to theirsuperior skill. On this account, they refused to play at thehouse of one of the ambassadors, because the choice of therefreshments was not offered to them.
It has been already said, that theancient Greeks danced more thanany people in the universe. Dancing formed a part of theirgymnastic exercises: it was prescribed as a remedy in certain complaints; and it even entered into their military discipline. The passion of their descendants for this amusement at the present day, serves in some measure to alleviate the miseries attendant on slavery. Companies of boys from twelve to thirteen years of age, are maintained by persons, who pay a certain sum to the Turks for the privilege of being permitted to dance all the year round. When the taverns are open, these young people dance and perform pantomimes in them. There are here also itinerant female dancers, no less lascivious in their dress than their gestures; and who are called in wherever pleasure is held in more estimation than virtue. If to gracefulness of manner they happen to unite the attraction of beauty, they overcome the austerity of those who behold them.
Since we are on the subject of dancing, I must not omit to mention certain dervises residing at Pera, who are passionately fond of it. In general the Turks do not dance at all; they think in this particular as the Romans did; and, perhaps, this is the only think they have in common with that celebrated people. These dervises dance twice a week in their mosque, on Thursdays and Fridays. Any one is permitted to enter these mosques; for, as one of their preachers observes, it is possible that an Infidel may by these means be converted to the true faith. They dance in a circle, and with such velocity as to cause their heads to grow giddy, which does not easily happen; for, as they are habituated to this sensation, they are not easily affected by it. They continue this vertical motion till the flute ceases, and then stop with a firm air, as if nothing had happened. Over the gate of the convent they have a white cap, which is the device of the order. They go about bare-legged, and with their breasts uncovered. They generally cast their eyes downwards, but they readily raise them when women come in their way: they wear a short brown woollen robe. Some of them are married; and their sons, by embracing the same prosession, inherit the sanctity of their fathers. These people are held in such respect, that if a criminal, or stranger assailed by the rabble, take shelter in their convent, he finds a more certain security there than he would in the seraglio itself. I am surprised, that as they live at their ease, and have nothing to dread from the grand signior, they should not have increased the number of their convents. It is to be presumed, that the Turkish government, notwithstanding its ignorance, knows better than to grant full liberty to these leeches.
There is another convent of dervises at Tophana: and the Mussulmen have their Ignatius, their Bruno, their St. Francis, and their St. Anthony. There is one at Scutari, the dervises of which perform very singular ceremonies. They dance once a week; and, from an excess of piety, mark themselves on the face, and other parts of the body, with a red hot iron. A similar species of superstition prevailed among the ancients. The priests of the Syrian Goddess, who were eunuchs, whipped each other on certain days, after drawing blood from their elbows. Lucian, in relating this circumstance, adds, that the devotees among them all seared themselves, some in the wrist, and others in the neck: on this account, he says, all the Assyrians had about them marks of burning. Men must have conceived a terrible notion of God, before they could have reached such a pitch of infatuation.
Peasants' dance (Danse des paysans) - 1790~
Watercolor [gouachée, rehaussée de blanc ??] by Luigi Mayer (Italy 1755?-1803), 39 x 55 cm. London, Victoria and Albert Museum, Searight Collection.
Χορός χωρικών - 1790~
Υδατογραφία [gouachée, rehaussée de blanc ??] του Luigi Mayer (1755?-1803), 39 x 55 εκ. Λονδίνο, Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου, Συλλογή Searight.
Previous time period Home Next time period